کد مطلب:120 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:427
واجبات نماز
واجبات نماز یازده چیز است: اول: نیت، دوم: قیام یعنی ایستادن، سوّم: تكبیرة الاحرام یعنی گفتن الله اكبر در اول نماز. چهارم: ركوع، پنجم: سجود، ششم: قرائت، هفتم: ذكر، هشتم: تشهد، نهم: سلام، دهم: ترتیب، یازدهم: موالات یعنی پی در پی بودن اجزاء نماز.
مسأله 969 ـ بعضی از واجبات نماز ركن است یعنی اگر انسان آنها را بجا نیاورد یا در نماز اضافه كند عمداً باشد یا اشتباهاً نماز باطل می شود و بعضی از آنها ركن نیست یعنی اگر عمداً كم یا زیاد شود نماز باطل می شود و چنانچه اشتباهاً كم یا زیاد شود نماز را باطل نمی كند. و اركان نماز پنج چیز است: اوّل نیت، دوّم تكبیرة الاحرام، سوّم قیام در موقع گفتن تكبیرة الاحرام و قیام متصل به ركوع یعنی ایستادن پیش از ركوع، چهارم ركوع، پنجم دو سجده.
[166]
نیّـت
مسأله 970 ـ انسان باید نماز را به نیت قربت یعنی برای انجام فرمان خداوند عالم بجا آورد، و لازم نیست نیّت را از قلب خود بگذراند یا مثلاً به زبان بگوید كه چهار ركعت نماز ظهر می خوانم قربة الی الله.
مسأله 971 ـ اگر در نماز ظهر یا عصر نیّت كند كه چهار ركعت نماز می خوانم و معین نكند كه نماز ظهر است یا عصر، نماز او باطل است. و نیز كسی كه مثلاً قضای نماز ظهر بر او واجب است اگر در وقت نماز ظهر بخواهد نماز قضایا نماز ظهر را بخواند باید نمازی را كه می خواند در نیّت معیّن كند.
مسأله 972 ـ انسان باید از اول تا آخر نماز به نیت خود باقی باشد پس اگر در بین نماز به طوری غافل شود كه اگر بپرسند چه می كنی نداند چه بگوید، نمازش باطل است.
مسأله 973 ـ انسان باید فقط برای انجام امر خداوند عالم نماز بخواند پس كسی كه ریا كند یعنی برای نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش باطل است خواه فقط برای مردم باشد یا خدا و مردم یعنی هردو را در نظر بگیرد.
مسأله 974 ـ اگر قسمتی از نماز را هم برای غیر خدا بجا آورد نماز باطل است; چه آن قسمت ریائی واجب باشد مثل حمد و سوره و چه مستحب مانند قنوت بلكه اگر تمام نماز را برای خدا بجا آورد ولی برای نشان دادن به مردم در جای مخصوصی مثل مسجد یا در وقت مخصوصی مثل اول وقت یا به طرز مخصوصی مثلاً با جماعت نماز بخواند نمازش باطل است.
تكبیرة الاحرام
مسأله 975 ـ گفتن «الله اكبر» در اول هر نماز واجب و ركن است و باید حروف الله و حروف اكبر و دو كلمه «الله» و «اكبر» را پشت سرهم بگوید و نیز باید این دو كلمه به عربی صحیح گفته شود و اگر به عربی غلط بگوید یا مثلاً ترجمه آن را به فارسی بگوید صحیح نیست.
مسأله 976 ـ احتیاط واجب آن است كه تكبیرة الاحرام نماز را به چیزی كه پیش از آن می خواند مثلاً به اقامه یا به دعائی كه پیش از تكبیر می خواند نچسباند.
[167]
مسأله 977 ـ اگر انسان بخواهد «الله اكبر» را به چیزی كه بعد از آن می خواند مثلاً به بسم الله الرحمن الرّحیم بچسباند باید (ر) اكبر را ضمه بدهد.
مسأله 978 ـ موقع گفتن تكبیرة الاحرام باید بدن آرام باشد و اگر عمداً در حالی كه بدنش حركت دارد تكبیرة الاحرام را بگوید باطل است و چنانچه سهواً حركت كند بنابر احتیاط واجب باید اول عملی كه نماز را باطل می كند انجام دهد و بعد از آن دوباره تكبیر بگوید.
مسأله 979 ـ تكبیر و حمد و سوره و ذكر و دعا را باید طوری بخواند كه خودش بشنود و اگر به واسطه سنگینی یا كری گوش و یا سرو صدای زیاد نمی شنود باید طوری بگوید كه اگر مانعی نباشد بشنود.
مسأله 980 ـ كسی كه لال است یا زبان او مرضی دارد كه نمی تواند «الله اكبر» را درست بگوید باید به هرطور كه می تواند بگوید و اگر هیچ نمی تواند بگوید باید در قلب خود بگذراند و برای تكبیر اشاره كند و زبانش را هم اگر می تواند حركت دهد.
مسأله 981 ـ مستحب است قبل از تكبیرة الاحرام بگوید: یا مُحْسِنُ قَدْ اَتَاكَ الْمُسِیَیءُ وَقَد اَمَرْتَ الْمُحْسِنَ اَنْ یَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسِییء أنْتَ الْمُحْسِنُ وَاَناَ المُسِیءُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد صَلِّ عَلَی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَتَجاوَزَ عَنْ قَبیحِ ما تَعْلَمُ مِنِّی یعنی ای خدائی كه به بندگان احسان می كنی بنده گنهكار به در خانه تو آمده و تو امر كرده ای كه نیكوكار از گنهكار بگذرد تو نیكوكاری و من گنهكار به حق محمد و آل محمد(صلی الله علیه وآله)رحمت خود را بر محمد و آل محمد بفرست و از بدی هائی كه می دانی از من سر زده بگذر.
مسأله 982 ـ مستحب است موقع گفتن تكبیر اوّل نماز و تكبیرهای بین نماز دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد و عكس آن مشكل بلكه جایز نیست.
مسأله 983 ـ اگر شك كند كه تكبیرة الاحرام را گفته یا نه چنانچه مشغول خواندن چیزی از قرائت شده به شك خود اعتنا نكند و اگر چیزی نخوانده باید تكبیر را بگوید.
مسأله 984 ـ اگر بعد از گفتن تكبیرة الاحرام شك كند كه آن را صحیح گفته یا نه باید به شك خود اعتنا نكند ولی مستحب است نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
[168]
قیام نماز
مسأله 985 ـ قیام در موقع گفتن تكبیرة الاحرام و قیام پیش از ركوع كه آن را قیام متصل به ركوع می گویند ركن است ولی قیام در موقع خواندن حمد و سوره و قیام بعد از ركوع ركن نیست و اگر كسی آن را از روی فراموشی ترك كند نمازش صحیح است.
مسأله 986 ـ واجب است پیش از گفتن تكبیر و بعد از آن مقداری بایستد تا یقین كند كه در حال ایستادن تكبیر گفته است.
مسأله 987 ـ اگر ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشیند و یادش بیاید كه ركوع نكرده باید بایستد و به ركوع رود و اگر بدون اینكه بایستد به حال خمیدگی به ركوع برگردد چون قیام متصل به ركوع را بجا نیاورده نماز او باطل است.
مسأله 988 ـ موقعی كه ایستاده است باید بدن را حركت ندهد و به طرفی خم نشود و به جائی تكیه نكند ولی اگر از روی ناچاری باشد یا در حال خم شدن برای ركوع پاها را حركت دهد اشكال ندارد.
مسأله 989 ـ اگر موقعی كه ایستاده از روی فراموشی بدن را حركت دهد یا به طرفی خم شود و یا به جائی تكیه كند اشكال ندارد ولی در قیام موقع گفتن تكبیرة الاحرام و قیام متصل به ركوع اگر از روی فراموشی هم باشد بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله 990 ـ واجب است در موقع ایستادن هردو پا روی زمین باشد ولی لازم نیست سنگینی بدن روی هردو پا باشد و اگر روی یك پا هم باشد اشكال ندارد.
مسأله 991 ـ كسی كه می تواند درست بایستد اگر پاها را خیلی گشاد بگذارد كه به حال ایستادن معمولی نباشد نمازش باطل است.
مسأله 992 ـ موقعی كه انسان در نماز می خواهد كمی جلو یا عقب رود یا كمی بدن را به طرف راست یا چپ حركت دهد باید چیزی نگوید ولی «بِحَوْلِ اللهِ وَقُوَّتِهِ اَقوُمُ وَأَقْعُدْ» را باید در حال برخاستن بگوید، و در موقع گفتن ذكرهای واجب هم بدن باید بی حركت باشد بلكه احتیاط واجب آن است كه در موقع گفتن ذكرهای مستحبی هم بدنش آرام باشد.
مسأله 993 ـ اگر در حال حركت بدن ذكر بگوید مثلاً موقع رفتن به ركوع یا
[169]
رفتن به سجده تكبیر بگوید چنانچه آن را به قصد ذكری كه در نماز دستور داده اند بگوید باید احتیاطاً نماز را دوباره بخواند و اگر به این قصد نگوید بلكه بخواهد ذكری گفته باشد نمازش صحیح است.
مسأله 994 ـ حركت دادن دست و انگشتان در موقع خواندن حمد اشكال ندارد اگرچه احتیاط مستحب آن است كه آنها را هم حركت ندهد.
مسأله 995 ـ اگر موقع خواندن حمد و سوره یا خواندن تسبیحات بی اختیار به قدری حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود احتیاط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.
مسأله 996 ـ اگر در بین نماز از ایستادن عاجز شود باید بنشیند و اگر از نشستن هم عاجز شود باید بخوابد ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند مگر اینكه به قصد قربة مطلقه باشد.
مسأله 997 ـ تا انسان می تواند ایستاده نماز بخواند نباید بنشیند مثلاً كسی كه در موقع ایستادن بدنش حركت می كند یا مجبور است به چیزی تكیه دهد یا بدنش را كج كند یا خم شود و یا پاها را بیشتر از معمول گشاد بگذارد باید به هر طور كه می تواند ایستاده نماز بخواند ولی اگر به هیچ قسم حتی مثل حال ركوع هم نتواند بایستد باید راست بنشیند و نشسته نماز بخواند.
مسأله 998 ـ تا انسان می تواند بنشیند نباید خوابیده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشیند باید هرطور كه می تواند بنشیند و اگر به هیچ قسم نمی تواند بنشیند باید به طوری كه در احكام قبله گفته شد به پهلوی راست بخوابد و اگر نمی تواند به پهلوی چپ و اگر آن هم ممكن نیست به پشت بخوابد به طوری كه كف پاهای او رو به قبله باشد.
مسأله 999 ـ كسی كه نشسته نماز می خواند اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بایستد و ركوع را ایستاده بجا آورد باید بایستد و از حال ایستاده به ركوع رود و اگر نتواند باید ركوع را هم نشسته بجا آورد.
مسأله 1000 ـ كسی كه خوابیده نماز می خواند اگر در بین نماز بتواند بنشیند باید مقداری را كه می تواند نشسته بخواند و نیز اگر می تواند بایستد باید مقداری را كه می تواند ایستاده بخواند ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند مگر به قصد قربت مطلقه.
[170]
مسأله 1001 ـ كسی كه می تواند بایستد اگر بترسد كه به واسطه ایستادن مریض شود یا ضرری به او برسد می تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن هم بترسد می تواند خوابیده نماز بخواند.
مسأله 1002 ـ اگر انسان احتمال بدهد كه تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند می تواند اول وقت نماز را نشسته بخواند.
مسأله 1003 ـ مستحب است در حال ایستادن بدن را راست نگهدارد، شانه ها را پائین بیندازد، دستها را روی رانها بگذارد، انگشتها را بهم بچسباند، جای سجده را نگاه كند، سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشت باز تا یك وجب فاصله دهد، و اگر زن است پاها را به هم بچسباند.
قـرائـت
مسأله 1004 ـ در ركعت اول و دوم نمازهای واجب یومیه، انسان باید اول حمد و بعد از آن یك سوره تمام بخواند.
مسأله 1005 ـ اگر وقتنماز تنگ باشد یا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند مثلاً بترسد كه اگر سوره را بخواند دزد یا درنده یا چیز دیگری به او صدمه بزند نباید سوره را بخواند و اگر در كاری عجله داشته باشد می تواند سوره را نخواند.
مسأله 1006 ـ اگر عمداً سوره را پیش از حمد بخواند نمازش باطل است و اگر اشتباهاً سوره را پیش از حمد بخواند و در بین آن یادش بیاید باید سوره را رها كنند و بعد از خواندن حمد سوره را از اول بخواند.
مسأله 1007 ـ اگر حمد و سوره یا یكی از آنها را فراموش كند و بعد از رسیدن به ركوع بفهمد نمازش صحیح است.
مسأله 1008 ـ اگر پیش از آنكه برای ركوع خم شود بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده باید بخواند و اگر بفهمد سوره را نخوانده باید فقط سوره را بخواند ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده باید اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند و نیز اگر خم شود و پیش از آنكه به ركوع برسد بفهمد حمد و سوره یا سوره تنها و یا حمد تنها را نخوانده باید بایستد و به همین دستور عمل نماید.
مسأله 1009 ـ اگر در نماز، یكی از چهار سوره ای را كه آیه سجده دارد و در
[171]
مسأله «1114» گفته می شود عمداً بخواند نمازش باطل است.
مسأله 1010 ـ اگر اشتباهاً مشغول خواندن سوره ای شود كه سجده واجب دارد چنانچه پیش از رسیدن به آیه سجده بفهمد باید آن سوره را رها كند و سوره دیگر بخواند و اگر بعد از خواندن آیه سجده بفهمد باید در بین نماز بنابر احتیاط با اشاره، سجده آن را بجا آورد و به همان سوره كه خوانده اكتفا نماید.
مسأله 1011 ـ اگر در نماز آیه سجده را بشنود و به اشاره سجده كند نمازش صحیح است.
مسأله 1012 ـ در نماز مستحبی خواندن سوره لازم نیست اگرچه آن نماز به واسطه نذر كردن واجب شده باشد ولی در بعضی از نمازهای مستحبّی مثل نماز وحشت كه سوره مخصوصی دارد اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد باید همان سوره را بخواند.
مسأله 1013ـ در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اول بعد از حمد سوره جمعه و در ركعت دوّم بعد از حمد سوره منافقین بخواند و اگر مشغول یكی از اینها شود بنابر احتیاط واجب نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگر بخواند.
مسأله 1014 ـ اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره قل هوالله احد یا سوره قل یا أیها الكافرون شود نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگر بخواند، ولی در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه اگر از روی فراموشی به جای سوره جمعه و منافقین یكی از این دو سوره را بخواند تا به نصف نرسیده می تواند آن را رها كند و سوره جمعه و منافقین را بخواند.
مسأله 1015 ـ اگر در نماز جمعه یا نماز ظهر روز جمعه عمداً سوره قل هوالله احد یا سوره قل یا أیها الكافرون بخواند اگرچه به نصف نرسیده باشد بنابر احتیاط واجب نمی تواند آن را رها كند و سوره جمعه و منافقین را بخواند.
مسأله 1016 ـ اگر در نماز، غیر سوره قل هوالله احد و قل یا أیها الكافرون سوره دیگری بخواند تا به نصف نرسیده می تواند رها كند و سوره دیگری بخواند.
مسأله 1017 ـ اگر مقداری از سوره را فراموش كند یا از روی ناچاری مثلاً به واسطه تنگی وقت یا جهت دیگر نشود آن را تمام كند می تواند آن سوره را رها كند و سوره دیگری بخواند اگرچه از نصف گذشته باشد یا سوره ای را كه می خواند قل هوالله
[172]
احد یا قل یا أیها الكافرون باشد.
مسأله 1018 ـ بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند، و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند.
مسأله 1019 ـ مرد باید در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد كه تمام كلمات حمد و سوره حتی حرف آخر آنها را بلند بخواند.
مسأله 1020 ـ زن می تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند یا آهسته بخواند ولی اگر نامحرم صدایش را بشنود بنابر احتیاط واجب باید آهسته بخواند.
مسأله 1021 ـ اگر در جائی كه باید نماز را بلند خواند عمداً آهسته بخواند یا در جائی كه باید آهسته خواند عمداً بلند بخواند نمازش باطل است ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد صحیح است و اگر در بین خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه كرده لازم نیست مقداری را كه خوانده دوباره بخواند.
مسأله 1022 ـ اگر كسی در خواندن حمد و سوره بیشتر از معمول صدایش را بلند كند مثل آنكه آنها را با فریاد بخواند نمازش باطل است.
مسأله 1023 ـ انسان باید نماز را یاد بگیرد كه غلط نخواند و كسی كه به هیچ قسم نمی تواند صحیح آن را یاد بگیرد باید هرطور كه می تواند بخواند و احتیاط مستحب آن است كه نماز را به جماعت بجا آورد.
مسأله 1024 ـ كسی كه حمد و سوره و چیزهای دیگر نماز را به خوبی نمی داند و می تواند یاد بگیرد چنانچه وقت نماز وسعت دارد باید یاد بگیرد و اگر وقت تنگ است بنابر احتیاط واجب در صورتی كه ممكن باشد باید نمازش را به جماعت بخواند.
مسأله 1025 ـ احتیاط واجب آن است كه برای یاد دادن واجبات نماز مزد نگیرد ولی برای مستحبات آن اشكال ندارد.
مسأله 1026 ـ اگر یكی از كلمات حمد یا سوره را نداند یا عمداً آن را نگوید یا به جای حرفی حرف دیگر بگوید مثلاً به جای (ض) (ظ) بگوید یا جائی كه باید بدون زیر و زِبَر خوانده شود زیر و زبر بدهد یا تشدید را نگوید نماز او باطل است.
مسأله 1027 ـ اگر انسان كلمه ای را صحیح بداند و در نماز همانطور بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده احتیاط مستحب آن است كه نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.
[173]
مسأله 1028 ـ اگر زیر و زِبَر كلمه ای را نداند باید یاد بگیرد ولی اگر كلمه ای را كه وقف كردن آخر آن جایز است همیشه وقف كند یاد گرفتن زیر و زبر آن لازم نیست و نیز اگر نداند مثلا كلمه ای به (س) است یا به (ص) باید یاد بگیرد و چنانچه دو جور یا بیشتر بخواند مثل آنكه در اهدناالصراط المستقیم، مستقیم را یك مرتبه با سین و یك مرتبه با صاد بخواند نمازش باطل است مگر آنكه هردو جور قرائت شده باشد و به امید رسیدن به واقع بخواند.
مسأله 1029 ـ اگر در كلمه ای واو باشد و حرف قبل از واو در آن كلمه ضمه داشته باشد و حرف بعد از واو در آن كلمه همزه (ء) باشد مثل كلمه سوء بهتر است آن واو را مد بدهد یعنی آن را بكشد و همچنین اگر در كلمه ای الف باشد و حرف قبل از الف در آن كلمه زبر داشته باشد و حرف بعد از الف در آن كلمه همزه باشد مثل جاء بهتر است الف آن را بكشد و نیز اگر در كلمه ای (ی) باشد و حرف قبل از (ی) در آن كلمه زیر داشته باشد و حرف بعد از (ی) در آن كلمه همزه باشد مثل جیء بهتر آن است (ی) را با مد بخواند و اگر بعد از این واو و الف و (ی) به جای همزه (ء) حرفی باشد كه ساكن است یعنی زیر و زبر و ضمه ندارد باز هم بهتر آن است كه این سه حرف را با مد بخواند مثلاً در ولاالضّالّین كه بعد از الف حرف لام ساكن است بهتر آن است كه الف آن را با مد بخواند.
مسأله 1030 ـ اقوی این است كه لازم نیست در نماز وقف به حركت و وصل به سكون را مراعات نماید و معنی وقف به حركت آن است كه زیر یا زبر یا پیش آخر كلمه ای را بگوید و بین آن كلمه و كلمه بعدش فاصله دهد مثلاً بگوید الرحمن الرحیم و میم الرحیم را زیر بدهد و بعد قدری فاصله دهد و بگوید مالك یوم الدین. و معنی وصل به سكون این است كه زیر یا زیر یا پیش كلمه ای را نگوید و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند مثل آنكه بگوید الرحمن الرحیم و میم الرحیم را زیر ندهد و فوراً مالك یوم الدین را بگوید.
مسأله 1031 ـ در ركعت سوم و چهارم نماز می تواند فقط یك حمد بخواند یا سه مرتبه تسبیحات اربعه بگوید یعنی سه مرتبه بگوید سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُللهِ وَلااِلهَ اِلاّاللهُ وَاللهُ اَكْبَرَ و احتیاط واجب آن است كه سه مرتبه تسبیحات اربعه را بگوید و می تواند در یك ركعت حمد و در ركعت دیگر تسبیحات بگوید و بهتر است در هر دو ركعت تسبیحات بخواند.
[174]
مسأله 1032 ـ در تنگی وقت باید تسبیحات اربعه را یك مرتبه بگوید.
مسأله 1033 ـ بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوّم و چهارم نماز، حمد و تسبیحات را آهسته بخواند.
مسأله 1034 ـ اگر در ركعت سوّم و چهارم، حمد بخواند بنابر احتیاط واجب باید بسم الله آن را هم آهسته بگوید خصوصاً برای مأموم و كسی كه نمازش را فرادا می خواند.
مسأله 1035 ـ كسی كه نمی تواند تسبیحات را یاد بگیرد یا درست یا صحیح بخواند باید در ركعت سوّم و چهارم حمد بخواند.
مسأله 1036 ـ كسی كه در دو ركعت اوّل نماز به خیال اینكه دو ركعت آخر است تسبیحات بگوید چنانچه پیش از ركوع بفهمد باید حمد و سوره را بخواند، و بنابر احتیاط مستحب بعد از نماز سجده سهو برای تسبیحات زیادی انجام بدهد و اگر در ركوع بفهمد نمازش صحیح است.
مسأله 1037 ـ اگر در دو ركعت آخر نماز به خیال اینكه در دو ركعت اول است حمد بخواند یا در دو ركعت اول نماز با اینكه گمان می كرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند چه پیش از ركوع بفهمد و چه بعد از آن نمازش صحیح است.
مسأله 1038 ـ اگر در ركعت سوم یا چهارم می خواست حمد بخواند اما تسبیحات به زبانش آمد، یا می خواست تسبیحات بخواند حمد به زبانش آمد در چنین صورتی اقوی آن است آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند، ولی اگر عادتش خواندن چیزی بوده كه به زبانش آمده و در خزانه قلبش آن را قصد داشته می تواند همان را تمام كند و نمازش صحیح است.
مسأله 1039 ـ كسی كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبیحات بخواند اگر بدون قصد مشغول حمد خواندن شود اقوی آن است كه آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند.
مسأله 1040 ـ در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات استغفار كند مثلاً بگوید: اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّی وَاَتوُبُ اِلَیْه یا بگوید: «اللّهُمَّ اغْفِرْلی» و اگر به گمان آنكه حمد یا تسبیحات را گفته مشغول گفتن استغفار شود و شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا ننماید و همچنین است اگر نمازگزار پیش از خم شدن برای ركوع در حالی كه مشغول گفتن استغفار نیست شك كند كه
[175]
حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1041 ـ اگر در ركوع ركعت سوّم یا چهارم یا در حال رفتن به ركوع شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1042 ـ هرگاه شك كند كه آیه یا كلمه ای را درست گفته یا نه اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول نشده، باید آن آیه یا كلمه را به طور صحیح بگوید و اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول شده چنانچه آن چیز ركن باشد مثل آنكه در ركوع شك كند كه فلان كلمه از سوره را درست گفته یا نه باید به شك خود اعتنا نكند و اگر ركن نباشد مثلاً موقع گفتن اَللهُ الصَّمَدْ شك كند كه قُل هُوَاللهُ احد را درست گفته یا نه باز هم می تواند به شك خود اعتنا نكند ولی اگر احتیاطاً آن آیه یا كلمه را به طور صحیح بگوید اشكال ندارد و اگر چند مرتبه هم شك كند می تواند چند بار بگوید اما اگر به وسواس برسد و باز هم بگوید بنابر احتیاط واجب باید نمازش را دوباره بخواند.
مسأله 1043 ـ مستحب است در ركعت اول پیش از خواندن حمد بگوید اَعوُذُبِاللهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم، و در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر اگر امام جماعت است «بسم الله» را بلند بگوید و در حال فرادی آهسته بگوید و حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آیه وقف كند یعنی آن را به آیه بعد نچسباند و در حال خواندن حمد و سوره به معنای آیه توجه داشته باشد. اگر نماز را به جماعت می خواند بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادی می خواند بعد از آنكه حمد خودش تمام شد بگوید: اَلْحَمْدُللهِ ربِّ الْعالَمینَ، و بعد از خواندن سوره «قل هوالله احد» یك یا دو یا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبّی» یا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبُّنا» بگوید و بعد از خواندن سوره كمی صبر كند بعد تكبیر پیش از ركوع را بگوید یا قنوت را بخواند.
مسأله 1044 ـ مستحب است در تمام نمازها در ركعت اول سوره «انا انزلناه» و در ركعت دوّم سوره قل هوالله احد را بخواند.
مسأله 1045 ـ مكروه است انسان در تمام نمازهای یك شبانه روز سوره «قل هوالله احد» را نخواند.
مسأله 1046 ـ خواندن سوره قل هوالله احد را به یك نفس، مكروه است. چنانكه خواندن حمد هم با یك نفس، مكروه است.
مسأله 1047 ـ سوره ای را كه در ركعت اوّل خوانده، مكروه است كه در ركعت دوم بخواند ولی اگر سوره قل هوالله احد را در هر دو ركعت بخواند مكروه نیست.
[176]
ركـوع
مسأله 1048 ـ در هر ركعت بعد از قرائت باید به اندازه ای خم شود كه بتواند دست را به زانو بگذارد و این عمل را ركوع می گویند.
مسأله 1049 ـ اگر به اندازه ركوع خم شود ولی دستها را به زانو نگذارد خلاف احتیاط است پس احتیاط آن است كه دستها را به روی زانو بگذارد.
مسأله 1050 ـ هرگاه ركوع را به طور غیر معمول بجا آورد مثلاً به چپ یا راست خم شود اگرچه دستهای او به زانو برسد صحیح نیست.
مسأله 1051 ـ خم شدن باید به قصد ركوع باشد پس اگر به قصد كار دیگری مثلاً برای كشتن جانور خم شود نمی تواند آن را ركوع حساب كند بلكه باید بایستد و دوباره برای ركوع خم شود و به واسطه این عمل، ركن زیاد نشده و نماز باطل نمی شود.
مسأله 1052 ـ كسی كه دست یا زانوی او با دست و زانوی دیگران فرق دارد مثلاً دستش خیلی بلند است كه اگر كمی خم شود به زانو می رسد یا زانوی او پائین تر از مردم دیگر است كه باید خیلی خم شود تا دستش به زانو برسد باید به اندازه معمول خم شود.
مسأله 1053 ـ كسی كه نشسته ركوع می كند باید به قدری خم شود كه صورتش مقابل زانوها برسد و بهتر است به قدری خم شود كه صورت نزدیك جای سجده برسد.
مسأله 1054 ـ انسان هر ذكری در ركوع بگوید كافی است ولی احتیاط واجب آن است كه از سه مرتبه «سبحان الله» یا یك مرتبه «سبحان ربی العظیم وبحمده» كمتر نباشد.
مسأله 1055 ـ ذكر ركوع باید دنبال هم و به عربی صحیح گفته شود و مستحب است آن را سه یا پنج یا هفت مرتبه بلكه بیشتر بگویند.
مسأله 1056 ـ در ركوع باید به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد و در ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكری كه برای ركوع دستور داده اند بگویند بنابر احتیاط واجب باید بدن آرام باشد.
مسأله 1057 ـ اگر موقعی كه ذكر واجب ركوع را می گوید بی اختیار به قدری
[177]
حركت كند كه از حال آرام بودن بدن، خارج شود بنابر احتیاط مستحب بعد از آرام گرفتن بدن دوباره ذكر را بگوید ولی اگر كمی حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود یا انگشتان را حركت دهد اشكال ندارد.
مسأله 1058 ـ اگر پیش از آنكه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گیرد عمداً ذكر ركوع را بگوید نمازش باطل است.
مسأله 1059 ـ اگر پیش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً سر بردارد چنانچه پیش از آنكه از حال ركوع خارج شود یادش بیاید كه ذكر ركوع را تمام نكرده، باید در حال آرامی بدن دوباره ذكر را بگوید و اگر بعد از آنكه از حال ركوع خارج شد یادش بیاید نماز او صحیح است.
مسأله 1060 ـ اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، در صورتی كه بتواند پیش از آنكه از حد ركوع بیرون رود ذكر را بگوید باید در آن حال ذكر را بگوید و اگر نتواند بنابر احتیاط در حال برخاستن ذكر را بگوید.
مسأله 1061 ـ اگر به واسطه مرض و مانند آن نتواند در ركوع آرام بگیرد، نماز صحیح است ولی باید پیش از آنكه از حال ركوع خارج شود ذكر واجب یعنی «سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِهِ» یا سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» را بگوید.
مسأله 1062 ـ هرگاه نتواند به اندازه ركوع خم شود باید به چیزی تكیه دهد و ركوع كند و اگر موقعی هم كه تكیه داده نتواند به طور معمول ركوع كند باید به هر اندازه می تواند خم شود و اگر هیچ نتواند خم شود باید موقع ركوع بنشیند و نشسته ركوع كند و احتیاط مستحب آن است كه نماز دیگری هم بخواند و برای ركوع آن با سر اشاره نماید.
مسأله 1063 ـ كسی كه می تواند ایستاده نماز بخواند اگر در حال ایستاده یا نشسته نتواند ركوع كند باید ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره كند و اگر نتواند اشاره كند باید به نیت ركوع چشم ها را هم بگذارد و ذكر آن را بگوید و به نیت برخاستن از ركوع چشمها را باز كند و اگر از این هم عاجز است باید در قلب نیت ركوع كند و ذكر آن را بگوید.
مسأله 1064 ـ كسی كه نمی تواند ایستاده یا نشسته ركوع كند و برای ركوع فقط می تواند در حالی كه نشسته است كمی خم شود یا در حالی كه ایستاده است با سر اشاره كند باید ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره نماید، و احتیاط واجب آن
[178]
است كه نماز دیگری هم بخواند و موقع ركوع آن بنشیند و هر قدر می تواند برای ركوع خم شود.
مسأله 1065 ـ اگر بعد از رسیدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن سر بردارد و دو مرتبه به قصد ركوع به اندازه ركوع خم شد نمازش باطل است، و نیز اگر بعد از آنكه به اندازه ركوع خم شود و بدنش آرام گرفت به قصد ركوع به قدری خم شود كه از اندازه ركوع بگذرد و دوباره به ركوع برگردد بنابر احتیاط واجب نمازش باطل است و بهتر آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله 1066 ـ بعد از تمام شدن ذكر ركوع باید راست بایستد و بعد از آنكه بدن آرام گرفت به سجده رود و اگر عمداً پیش از ایستادن یا پیش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل است.
مسأله 1067 ـ اگر ركوع را فراموش كند و پیش از آنكه به سجده برسد یادش بیاید باید بایستد بعد به ركوع رود و چنانچه به حالت خمیدگی به ركوع برگردد نمازش باطل است.
مسأله 1068 ـ اگر بعد از آنكه پیشانی به زمین برسد یادش بیاید كه ركوع نكرده بنابر احتیاط واجب باید بایستد و ركوع را بجا آورد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله 1069 ـ مستحب است پیش از رفتن به ركوع در حالی كه راست ایستاده تكبیر بگوید و در ركوع زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگهدارد و گردن را بكشد و مساوی پشت نگهدارد و بین دو قدم را نگاه كند و پیش از ذكر یا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از آنكه از ركوع برخاست و راست ایستاد در حال آرامی بدن بگوید سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حمده.
مسأله 1070 ـ مستحب است در ركوع، زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.
سجــود
مسأله 1071 ـ نمازگزار باید در هر ركعت از نمازهای واجب و مستحب بعد از ركوع دو سجده كند. و سجده آن است كه پیشانی و كف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد.
مسأله 1072 ـ دو سجده روی هم یك ركن است كه اگر كسی در نماز واجب
[179]
عمداً یا از روی فراموشی هردو را ترك كند، یا دو سجده دیگر به آنها اضافه نماید، نمازش باطل است.
مسأله 1073 ـ اگر عمداً یك سجده كم یا زیاد كند نماز باطل می شود و اگر سهواً یك سجده كم كند حكم آن بعداً گفته خواهد شد.
مسأله 1074 ـ اگر پیشانی را عمداً یا سهواً به زمین نگذارد، سجده نكرده است. اگرچه جاهای دیگر به زمین برسد ولی اگر پیشانی را به زمین بگذارد و سهواً جاهای دیگر را به زمین نرساند، یا سهواً ذكر نگوید سجده صحیح است.
مسأله 1075 ـ در سجده هر ذكری بگوید كافی است به شرط آنكه مقدار ذكر از سه مرتبه «سُبْحانَ الله» یا یك مرتبه «سُبْحانَ ربیّ الاَعلی وَبِحَمْدِهْ» كمتر نباشد و مستحب است «سُبْحانَ ربیّ الاَعلی وَبِحَمْدِهْ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بگوید.
مسأله 1076 ـ در سجود باید به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد و موقع گفتن ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكری كه برای سجده دستور داده اند بگوید آرام بودن بدن لازم است.
مسأله 1077 ـ اگر پیش از آنكه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام بگیرد عمداً ذكر سجده را بگوید یا پیش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد نماز باطل است.
مسأله 1078 ـ اگر پیش از آنكه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام گیرد سهواً ذكر سجده را بگوید و پیش از آنكه سر از سجده بردارد بفهمد اشتباه كرده باید دوباره در حال آرام بودن، ذكر را بگوید.
مسأله 1079 ـ اگر بعد از آنكه سر از سجده برداشت بفهمد كه پیش از آرامگرفتن بدن، ذكر را گفته یا پیش از آنكه ذكر سجده تمام شود سر برداشته نمازش صحیح است.
مسأله 1080 ـ اگر موقعی كه ذكر سجده را می گوید یكی از هفت عضو را عمداً از زمین بردارد نماز باطل می شود ولی موقعی كه مشغول گفتن ذكر نیست اگر غیر پیشانی جاهای دیگر را از زمین بردارد دوباره بگذارد اشكال ندارد.
مسأله 1081 ـ اگر پیش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پیشانی را از زمین بردارد نمی تواند دوباره به زمین بگذارد و باید آن را یك سجده حساب كند، ولی اگر جاهای دیگر را سهواً از زمین بردارد باید دو مرتبه به زمین بگذارد و ذكر را بگوید.
[180]
مسأله 1082 ـ بعد از تمام شدن ذكر سجده اوّل باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.
مسأله 1083 ـ جای پیشانی نمازگزار باید از جای زانوها و از جای انگشتانش پست تر و بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد.
مسأله 1084 ـ در زمین سراشیب كه سراشیبی آن درست معلوم نیست احتیاط واجب آن است كه جای پیشانی نمازگزار از جای انگشتهای پا و سر زانوهای او بیش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد.
مسأله 1085 ـ اگر پیشانی را سهواً به چیزی بگذارد كه از جای انگشتهای پا و سر زانوهای او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندی آن به قدری است كه نمی گویند در حال سجده است می تواند سر را بردارد و به چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت یا كمتر است بگذارد و می تواند سر را بر روی آنچه به اندازه چهار انگشت یا كمتر است بكشد، و اگر بلندی آن به قدری است كه می گویند در حال سجده است احتیاط واجب آن است كه پیشانی را از روی آن بروی چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد، و اگر كشیدن پیشانی ممكن نیست بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله 1086 ـ باید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می كند چیزی نباشد پس اگر مُهر به قدری چرك باشد كه پیشانی به خود مُهر نرسد سجده باطل است، ولی اگر مثلاً رنگ مهر تغییر كرده باشد اشكال ندارد.
مسأله 1087 ـ در سجده باید كف دست را بر زمین بگذارد ولی در حال ناچاری پشت دست هم مانعی ندارد، و اگر پشت دست ممكن نباشد باید مچ دست را بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند باید تا آرنج هرجا را كه می تواند بر زمین بگذارد و اگر آن هم ممكن نیست گذاشتن بازو كافی است.
مسأله 1088 ـ در سجده بنابر احتیاط واجب باید سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد و اگر انگشت های دیگر را، یا روی پا را به زمین بگذارد یا به واسطه بلند بودن ناخن سر شست به زمین نرسد نماز باطل است، و كسی كه به واسطه ندانستن مسأله نمازهای خود را این طور خوانده بنابر احتیاط مستحب باید دوباره بخواند.
مسأله 1089 ـ كسی كه مقداری از شست پایش بریده، باید بقیه آن را به زمین بگذارد و اگر چیزی از آن نمانده یا اگر مانده خیلی كوتاه است، باید بقیه انگشتان را
[181]
بگذارد و اگر هیچ انگشت ندارد باید هر مقدار از پا باقی مانده، به زمین بگذارد.
مسأله 1090 ـ اگر به طور غیر معمول سجده كند مثلاً سینه و شكم را به زمین بچسباند بنابر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند و اگر پاها را دراز كند اگرچه هفت عضوی كه گفته شد به زمین برسد باید نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1091 ـ مُهر یا چیزی دیگری كه بر آن سجده می كند باید پاك باشد. ولی اگر مثلاً مهر را روی فرش نجس بگذارد، یا یك طرف مُهر نجس باشد و پیشانی را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد.
مسأله 1092 ـ اگر در پیشانی دمل و مانند آن باشد چنانچه ممكن است باید با جای سالم پیشانی سجده كند، و اگر ممكن نیست باید زمین را گود كند و دُمل را در گودال و جای سالم را به مقداری كه برای سجده كافی باشد بر زمین بگذارد.
مسأله 1093 ـ اگر دُمل یا زخم تمام پیشانی را گرفته باشد باید به یكی از دو طرف پیشانی سجده كند و اگر ممكن نیست به چانه و اگر به چانه هم ممكن نیست بنابر احتیاط واجب باید به هرجای از صورت ممكن است سجده كند و اگر به هیچ جای از صورت ممكن نیست باید با جلو سر سجده نماید.
مسأله 1094 ـ كسی كه نمی تواند پیشانی را به زمین برساند باید به قدری كه می تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را كه سجده بر آن صحیح است روی چیز بلندی گذاشته و پیشانی را طوری بر آن بگذارد كه بگویند سجده كرده است ولی اگر مُهر را بالا بیاورد و به پیشانی بچسباند سجده صحیح نیست. اما كف دست ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول باید به زمین بگذارد.
مسأله 1095 ـ كسی كه هیچ نمی تواند خم شود باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره كند و اگر نتواند باید با چشمها اشاره نماید، و در هردو صورت احتیاط آن است كه اگر می تواند مهر را بلند كند و بر پیشانی بگذارد، و اگر با سر یا چشمها هم نمی تواند اشاره كند باید در قلب نیّت سجده كند و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.
مسأله 1096 ـ كسی كه نمی تواند بنشیند، باید ایستاده نیّت سجده كند و چنانچه می تواند برای سجده با سر اشاره كند و اگر نمی تواند با چشمها اشاره نماید (یعنی آن را به قصد سجده می بندد و به نیّت سر برداشتن باز می كند)، و اگر این را هم نمی تواند در قلب نیّت سجده كند، و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای
[182]
سجده اشاره نماید.
مسأله 1097 ـ اگر پیشانی بی اختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد نباید بگذارد دوباره به جای سجده برسد و این یك سجده حساب می شود چه ذكر سجده را گفته باشد یا نه و اگر نتواند سر را نگهدارد و بی اختیار دوباره به جای سجده برسد روی هم یك سجده حساب می شود و اگر ذكر نگفته باشد باید بگوید.
مسأله 1098 ـ جائی كه انسان باید تقیّه كند می تواند بر فرش و مانند آن سجده كند و لازم نیست برای نماز به جای دیگر برود ولی اگر در آن مكان حصیر یا سنگ یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است وجود دارد و بتواند طوری بر آن سجده كند كه خلاف تقیه نباشد باید بر آن سجده نماید.
مسأله 1099 ـ اگر روی چیزی كه بدن روی آن آرام نمی گیرد سجده كند باطل است ولی روی تشك پر یا چیز دیگری كه بعد از سر گذاشتن و مقداری پائین رفتن آرام می گیرد سجده كند اشكال ندارد.
مسأله 1100 ـ اگر انسان ناچار شود كه در زمین گِل نماز بخواند چنانچه آلوده شدن بدن و لباس برای او مشقّت ندارد، باید سجده و تشهّد را به طور معمول به جا آورد و اگر مشقّت دارد می تواند در حالی كه ایستاده، برای سجده با سر اشاره كند و تشهّد را ایستاده بخواند و اگر سجده و تشهّد را به طور معمول هم به جا آورد، نمازش صحیح است.
مسأله 1101 ـ بعد از سجده دوّم در جائی كه تشهّد واجب نیست مثل ركعت سوّم نماز ظهر و عصر و عشا بهتر است لحظه ای بنشیند سپس برای ركعت بعد برخیزد و این عمل را جلسه استراحت می گویند.
چیزهایی كه سجده بر آنها صحیح است
مسأله 1102 ـ باید بر زمین و چیزهای غیر خوراكی كه از زمین می روید مانند چوب و برگ درخت سجده كرد، و سجده بر چیزهای خوراكی و پوشاكی صحیح نیست و نیز سجده كردن بر چیزهای معدنی مانند: فلزّات، طلا و نقره، عقیق و فیروزه باطل است اما سجده كردن بر سنگهای معدنی مانند سنگ مرمر و سنگهای سیاه اشكال ندارد.
[183]
مسأله 1103 ـ سجده كردن بر برگ درخت مو اگر تازه باشد جایز نیست ولی پس از خشك شدن می توان بر آن سجده كرد.
مسأله 1104 ـ سجده بر چیزهائی كه از زمین می روید و خوراك حیوانات است مثل علف و كاه، صحیح است.
مسأله 1105 ـ سجده بر گلهائی كه خوراكی نیستند صحیح است ولی سجده بر دواهای خوراكی كه از زمین می روید مانند گل بنفشه و گل گاوزبان، صحیح نیست.
مسأله 1106 ـ سجده بر گیاهی كه خوردن آن در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست و نیز سجده بر میوه نارس، صحیح نیست ولی سجده بر توتون جایز است.
مسأله 1107 ـ سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ صحیح است بلكه به گچ و آهك پخته و آجر و كوزه گلی و مانند آن هم می شود سجده كرد.
مسأله 1108 ـ اگر كاغذ را از چیزی كه سجده بر آن صحیح است مثلاً از كاه یا چوب ساخته باشند می شود بر آن سجده كرد و سجده بر كاغذی كه از پنبه تهیّه می شود اشكال ندارد ولی بنابر احتیاط واجب بر كاغذی كه از حریر و ابریشم ساخته می شود نمی شود سجده كرد.
مسأله 1109 ـ برای سجده بهتر از هر چیز تربت حضرت سیدالشّهداء(علیه السلام)می باشد و بعد از آن خاك، بعد از خاك سنگ و بعد از سنگ گیاه است.
مسأله 1110 ـ اگر چیزی كه سجده بر آن صحیح است ندارد، یا اگر دارد به واسطه سرما یا گرمای زیاد یا تقیّه و مانند اینها نمی تواند بر آن سجده كند، باید به لباسش اگر از كتان یا پنبه است سجده كند و اگر لباسش از چیز دیگر است بر همان لباس سجده كند، و اگر آن هم نیست باید بر پشت دست و چنانچه آن هم ممكن نباشد بنابر احتیاط به چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
مسأله 1111 ـ سجده بر گل و خاك سستی كه پیشانی روی آن آرام نمی گیرد اگر بعد از آنكه مقداری فرو رفت آرام بگیرد اشكال ندارد.
مسأله 1112 ـ اگر در سجده اوّل مهر به پیشانی بچسبد و بدون اینكه مهر را بردارد دوباره به سجده رود اشكال ندارد و دو سجده حساب می شود ولی بهتر است مهر را از پیشانی جدا كند.
مسأله 1113 ـ اگر در بین نماز چیزی كه بر آن سجده می كند گم شود و چیزی
[184]
كه سجده بر آن صحیح است نداشته باشد چنانچه وقت وسعت دارد و در جای دیگر چیزی كه سجده بر آن صحیح است وجود داشته باشد باید نماز را بشكند، و اگر وقت تنگ باشد یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است وجود نداشته باشد باید به لباسش اگر از پنبه یا كتان است سجده كند و اگر از چیز دیگری است بر همان لباسش سجده كند و اگر آن هم ممكن نیست بر پشت دست و اگر آن هم نمی شود بنابر احتیاط به چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
مسأله 1114 ـ هرگاه در حال سجده بفهمد پیشانی را بر چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است اگر ممكن باشد باید پیشانی را از روی آن بروی چیزی كه سجده بر آن صحیح است بكشد و اگر وقت تنگ است به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد عمل كند.
مسأله 1115 ـ اگر بعد از سجده بفهمد پیشانی را روی چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است اشكال ندارد.
مسأله 1116 ـ سجده كردن برای غیر خداوند متعال حرام می باشد و بعضی از مردم عوام كه مقابل قبر امامان «(علیهم السلام)» پیشانی را به روی زمین می گذارند اگر برای شكر خداوند متعال باشد اشكال ندارد وگرنه حرام است.
مستحبّات و مكروهات سجده
مسأله 1117 ـ در سجده چند چیز مستحب است:
1) كسی كه ایستاده نماز می خواند بعد از آنكه سر از ركوع برداشت و كاملاً ایستاد، و كسی كه نشسته نماز می خواند بعد از آنكه كاملاً نشست برای رفتن به سجده تكبیر بگوید.
2) موقعی كه مرد می خواهد به سجده برود، اوّل دستها را و زن اوّل زانوها را به زمین بگذارد.
3) علاوه بر پیشانی، بینی را به مُهر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.
4) در حال سجده انگشتان دست را بهم بچسباند و برابر گوش بگذارد، به طوری كه سر انگشتان رو به قبله باشد.
[185]
5) در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد، یكی از دعاهای مناسب در سجده این است:
یا خَیر المسئوُلینَ وَیا خَیْرَ الْمُعْطینَ اُرزُقْنی وَارْزُقْ عِیالی مِنْ فَضْلِكَ فَاِنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ.
یعنی: ای بهترین كسی كه از او سئوال می كنند و ای بهترین عطا كنندگان، روزی بده به من و عیال من از فضل خودت، پس به درستی كه تو دارای فضل بزرگی.
6) بعد از سجده بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد، (و این را تورّك گویند).
7) بعد از هر سجده وقتی نشست و بدنش آرام گرفت تكبیر بگوید.
8) بعد از سجده اوّل بدنش كه آرام گرفت اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّی وَاَتُوبُ الیه بگوید.
9) سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دستها را روی رانها بگذارد.
10) برای رفتن به سجده دوّم، در حال آرامی بدن «الله اكبر» بگوید.
11)در سجده ها صلوات بفرستد.
12)در موقع بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمین بردارد.
13)مردها آرنجها و شكم را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زنها آرنجها و شكم را به زمین بگذارند و اعضاء بدن را به یكدیگر بچسبانند.
و مستحبّات دیگر سجده در كتابهای مفصّل گفته شده است.
مسأله 1118 ـ قرآن خواندن در سجده مكروه است. و نیز مكروه است برای برطرف كردن گرد و غبار، جای سجده را فوت كند. و اگر در اثر فوت كردن دو حرف از دهان بیرون آید نماز باطل است. و غیر از اینها مكروهات دیگری هم در كتابهای مفصّل گفته شده است.
سجده واجب قرآن
مسأله 1119 ـ در چهار سوره از قرآن مجید آیه سجده است «سوره های وَالنَّجم(53) اِقرَأْ(96) ـ والم تنزیل(32) و حم سجده(41)» وهرگاه انسان آیه سجده را بخواند یا گوش كند باید فوراً به سجده رود، و اگر فراموش كرد هر زمان یادش آید سجده واجب است و اگر گوش ندهد بلكه آیه سجده به گوشش بخورد بنابر احتیاط
[186]
واجب باید سجده كند.
مسأله 1120 ـ اگر انسان موقعی كه آیه سجده را می خواند، از دیگری هم بشنود باید دو سجده انجام دهد.
مسأله 1121 ـ در غیر نماز اگر در حال سجده آیه سجده را بخواند یا به آن گوش بدهد باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
مسأله 1122 ـ اگر آیه سجده را از صدا و سیما یا ضبط صوت یا رایانه بشنود لازم نیست سجده كند، بلی اگر به صورت مستقیم از صدا و سیما پخش شود، مثل اینكه از بلندگو بشنود باید سجده كند.
مسأله 1123 ـ بنابر احتیاط واجب در سجده واجب قرآن، نمی شود بر چیزهای خوراكی و پوشاكی سجده كرد ولی سایر شرایطی كه در سجده نماز لازم است در این سجده واجب نیست.
مسأله 1124 ـ در سجده واجب قرآن باید طوری عمل كند كه بگویند سجده كرد یعنی نیّت و صورت ظاهری سجده كفایت می كند.
مسأله 1125 ـ هرگاه در سجده قرآن پیشانی را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگرچه ذكر نگوید كافی است و گفتن ذكر مستحب است و بهتر است بگوید:
لااِلهَ الاّ اللهُ حَقّاً حَقّاً، لااِلهَ الاّ اللهُ اِیماناً وَتَصدیقاً، لااِلهَ الاّ الله عبودیّةً وَرِقّاً سَجَدتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً، لامُسْتَنْكِفاً وَلا مُستَكبِراً بَلْ اَنَا عَبْدُ ذَلِیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ.
مسأله 1126 ـ سجده واجب قرآن، تكبیرة الاحرام، تشهّد و سلام ندارد لیكن احتیاط واجب آن است كه پس از سر برداشتن از سجده، تكبیر بگوید.
تشهّد
مسأله 1127 ـ در ركعت دوّم تمام نمازهای واجب و ركعت سوّم نماز مغرب و ركعت چهارم نماز ظهر و عصر و عشا باید انسان بعد از سجده دوّم بنشیند و در حال آرام بودن بدن تشهد بخواند یعنی بگوید: اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاّ اللهُ وَحْدَهُ لاشَریكَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ اَللّهُمَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد.
[187]
مسأله 1128 ـ كلمات تشهد باید به عربی صحیح و به طوری كه معمول است پشت سرهم گفته شود.
مسأله 1129 ـ اگر تشهّد را فراموش كند و بایستد و پیش از ركوع یادش بیاید كه تشهّد را نخوانده باید بنشیند و تشهّد را بخواند و دوباره بایستد و آنچه باید در آن ركعت خوانده شود بخواند و نماز را تمام كند و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید، باید نماز را تمام كند و بعد از سلام نماز، تشهّد را قضا كند، و برای تشهّد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1130 ـ مستحبّ است در حال تشهد بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را به كف پای چپ بگذارد و پیش از تشهّد بگوید: اَلْحَمْدُالله یا بگوید: بِسْمِ الله وَبِالله وَالْحَمْدُللهِ وَخَیْرُ الأسماءِللهِ، و نیز مستحب است دستها را بر رانها بگذارد و انگشتها را به یكدیگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد بگوید: وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ.
مسأله 1131 ـ مستحب است زنها در وقت خواندن تشهّد، رانها را به هم بچسبانند.
سلام نماز
مسأله 1132 ـ بعد از تشهّد ركعت آخر نماز، مستحبّ است در حالی كه نشسته و بدن آرام است بگوید: اَلسَّلامُ عَلَیكَ اَیُّها النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهْ و بعد از آن باید بگوید: اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَة اللهِ وَبَرَكاتُهْ یا بگوید :اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلَی عِبادِالله الصَّالِحینَ ولی اگر این سلام را بگوید احتیاط واجب آن است كه بعد از آن اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَة اللهِ وَبَرَكاتُه را هم بگوید.
مسأله 1133 ـ اگر سلام نماز را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه صورت نماز بهم نخورده و كاری هم كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند مثل پشت به قبله كردن انجام نداده، باید سلام را بگوید و نمازش صحیح است.
مسأله 1134 ـ اگر سلام نماز را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه صورت نماز بهم خورده است چنانچه پیش از آنكه صورت نماز بهم بخورد كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند مثل پشت به قبله كردن انجام نداده باشد نمازش صحیح است و اگر پیش از آنكه صورت نماز بهم بخورد كاری كه عمدی و سهوی آن
[188]
نماز را باطل می كند انجام داده باشد نمازش باطل است.
ترتیب
مسأله 1135 ـ اگر عمداً ترتیب نماز را بهم بزند، مثلاً سوره را پیش از حمد بخواند یا سجود را پیش از ركوع بجا آورد، نماز باطل می شود.
مسأله 1136 ـ اگر ركنی از نماز را فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا آورد، مثلاً پیش از آنكه ركوع كند دو سجده نماید، نماز باطل است.
مسأله 1137 ـ اگر ركنی را فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و ركن نیست بجا آورد مثلاً پیش از آنكه دو سجده كند تشهّد بخواند باید ركن را بجا آورد و آنچه را اشتباهاً پیش از آن خوانده دوباره بخواند، و بنابر احتیاط واجب برای هر زیاده دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1138 ـ اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا آورد مثلاً حمد را فراموش كند و مشغول ركوع شود نمازش صحیح است و برای حمد فراموش شده بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1139 ـ اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و آن هم ركن نیست بجا آورد مثلاً حمد را فراموش كند و سوره را بخواند چنانچه مشغول ركن بعد شده باشد مثلاً در ركوع یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بگذرد و نماز او صحیح است و برای هر واجب فراموش شده بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد نشده باشد باید آنچه را فراموش كرده بجا آورده و بعد از آن چیزی را كه اشتباهاً جلوتر خوانده دوباره بخواند و برای زیاده بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو انجام دهد.
مسأله 1140 ـ اگر سجده اوّل را به خیال اینكه سجده دوّم است یا سجده دوّم را به خیال اینكه سجده اوّل است بجا آورد نماز صحیح است و سجده اوّل او سجده اوّل و سجده دوّم او سجده دوّم حساب می شود.
مُـوالات
مسأله 1141 ـ انسان باید نماز را با موالات بخواند یعنی كارهای نماز مانند ركوع و سجود و تشهّد را پشت سرهم بجا آورد و چیزهائی را كه در نماز می خواند به طوری
[189]
كه معمول است پشت سر هم بخواند و اگر به قدری بین آنها فاصله بیاندازد كه نگویند نماز می خواند نمازش باطل است گرچه به طور سهوی باشد.
مسأله 1142 ـ اگر در نماز عمداً بین حرفها یا كلمات فاصله بیاندازد و فاصله به قدری نباشد كه صورت نماز از بین برود نمازش باطل نمی شود، و اگر سهواً باشد چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد باید آن حرفها یا كلمات را به طور معمول بخواند و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نمازش صحیح است مگر در تكبیرة الاحرام كه اگر فاصله بین كلمات آن به قدری باشد كه از صورت تكبیرة الاحرام خارج شود نماز باطل است.
مسأله 1143 ـ طول دادن ركوع و سجود و قنوت و خواندن سوره های بزرگ، موالات را بهم نمی زند.
قنــوت
مسأله 1144 ـ در تمام نمازهای واجب و مستحب پیش از ركوع ركعت دوّم مستحب است قنوت بخواند، و در نماز وتر با آنكه یك ركعت می باشد، خواندن قنوت پیش از ركوع مستحبّ است. و نماز جمعه در هر ركعت یك قنوت دارد; در ركعت اوّل پیش از ركوع و در ركعت دوّم بعد از ركوع. و نماز آیات پنج قنوت و نماز عید فطر و قربان در ركعت اوّل پنج قنوت و در ركعت دوّم چهار قنوت دارد.
مسأله 1145 ـ اگر بخواهد قنوت بخواند بنابر احتیاط واجب باید دستها را مقابل صورت بلند كند و مستحب است كف آنها را رو به آسمان و پهلوی هم نگهدارد و غیر از شست، انگشتهای دیگر را به هم بچسباند و به كف دستها نگاه كند.
مسأله 1146 ـ در قنوت هر ذكری بگوید، اگرچه یك «سُبْحانَ اللهِ» باشد كافی است و بهتر است بگوید: لااِلهَ الاّاللهُ الْحَلیمُ الْكَریمُ لااِلهَ الاَّ اللهُ العَلِیُّ العَظیمُ سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ اَلاَْرْضینَ السَّبْعِ وَما فیهنَّ وَما بَیْنَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ العَظیمِ وَالْحَمْدُللهِ رَبِّ العالَمینَ.
مسأله 1147 ـ مستحب است انسان قنوت را بلند بخواند، ولی برای كسی كه نماز را به جماعت می خواند اگر امام جماعت صدای او را بشنود، بلند خواندن قنوت مستحب نیست.
مسأله 1148 ـ اگر عمداً قنوت نخواند قضا ندارد و اگر فراموش كند و پیش از
[190]
آنكه به اندازه ركوع خم شود یادش بیاید، مستحب است بایستد و بخواند، و اگر در ركوع یادش بیاید، مستحب است بعد از ركوع قضا كند و اگر در سجده یادش بیاید، مستحب است بعد از سلام نماز قضا نماید.
ترجمه نماز
1 ـ ترجمه سوره حمد
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم یعنی ابتدا می كنم بنام خداوندی كه در دنیا بر مؤمن و كافر رحم می كند و در آخرت بر مؤمن رحم می نماید.
اَلْحَمْدُللهِ رَبِّ العالَمین یعنی ثنا مخصوص خداوندی است كه پرورش دهنده همه موجودات است.
الرَّحمن الرَّحیم یعنی در دنیا بر مؤمن و كافر و در آخرت بر مؤمن رحم می كند.
مالِكَ یَومِ الدّین یعنی پادشاه و صاحب اختیار روز قیامت است.
ایّاكَ نَعْبُدُ وَایّاكَ نَسْتَعینْ یعنی فقط تو را عبادت می كنیم و فقط از تو كمك می خواهیم.
اِهْدِنا الصِّراطَ المُسْتَقیم یعنی هدایت كن ما را به راه راست كه آن دین اسلام است.
صِراطَ الَّذینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ یعنی به راه كسانی كه به آنان نعمت دادی كه آنان پیغمبران و جانشینان پیغمبران هستند.
غَیْرِ الْمَغْضوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَالضّالّین یعنی نه به راه كسانی كه غضب كرده ای بر ایشان و نه آن كسانی كه گمراهند.
2 ـ ترجمه سوره قل هوالله احد
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم قُلْ هُوَاللهُ اَحَد یعنی بگو ای محمّد(صلی الله علیه وآله) كه خداوند، خدائی است یگانه.
اَللهُ الصَّمَد یعنی خدائی كه از تمام موجودات بی نیاز است.
[191]
لَمْ یَلِدْوَلَمْ یوُلَدْ فرزند ندارد و فرزند كسی نیست.
وَلَمْ یَكُنْ لَهُ كُفوُاً اَحَد یعنی هیچ كس از مخلوقات، مثل او نیست.
3 ـ ترجمه ذكر ركوع و سجود و ذكرهائی كه بعد از آنها مستحب است
سُبْحانَ رَبّی الْعَظیمِ وَبِحَمْدِه یعنی پروردگار بزرگ من از هر عیب و نقصی پاك و منزّه است و من مشغول ستایش او هستم.
سُبْحانَ رَبّی الاعَلی وَبِحَمْدِه یعنی پروردگار من كه از همه كس بالاتر می باشد از هر عیب و نقصی پاك و منزّه است و من مشغول ستایش او هستم.
سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَه یعنی خدا بشنود و بپذیرد ثنای كسی كه او را ستایش می كند.
اَسْتَغْفِراللهِ رَبّی وَاَتُوبُ اِلَیْه یعنی طلب آمرزش و مغفرت می كنم از خداوندی كه پرورش دهنده من است و من به طرف او بازگشت می نمایم.
بِحَولِ الله وَقُوّتِه اَقوُمُ وَاَقْعُد یعنی به یاری خداوند متعال و قوه او برمی خیزم و می نشینم.
4 ـ ترجمه قنوت
لااِلهَ الاّاللهُ الْحَلیمُ الْكَریمْ یعنی نیست خدائی سزاوار پرستش مگر خدای یكتای بی همتائی كه صاحب حلم و كرم است.
لااِلهَ الاَّ اللهُ العَلِیُّ العَظیمْ یعنی نیست خدائی سزاوار پرستش مگر خدای یكتای بی همتائی كه بلند مرتبه و بزرگ است.
سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ اَلاَْرْضینَ السَّبْع یعنی پاك و منزّه است خداوندی كه پروردگار هفت آسمان و پروردگار هفت زمین است.
وَما بَیْنَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ العَظیم یعنی پروردگار هر چیزی است كه در آسمانها و زمینها و مابین آنهاست و پروردگار عرش بزرگ است.
وَالْحَمْدُللهِ رَبِّ العالَمینَ یعنی حمد و ثنا مخصوص خداوندی است كه پرورش دهنده تمام موجودات است.
[192]
5 ـ ترجمه تسبیحات اربعة
سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُللهِ وَلااِلهَ اِلاّ اللهُ وَاللهُ اَكْبَر یعنی پاك و منزّه است خداوند تعالی و ثنا مخصوص اوست و نیست خدائی سزاوار پرستش مگر خدای بی همتا و بزرگتر است از اینكه او را وصف كنند.
6 ـ ترجمه تشهد و سلام
اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاّاللهُ وَحْدَهُ لاشَریكَ لَهُ یعنی ستایش مخصوص پروردگار است و شهادت می دهم كه خدائی سزاوار پرستش نیست مگر خدائی كه یگانه است و شریك ندارد.
وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ یعنی شهادت می دهم كه محمّد(صلی الله علیه وآله) بنده خدا و فرستاده اوست.
اَللّهُمَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد یعنی خدایا رحمت بفرست بر محمّد و آل محمّد.
وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَه یعنی قبول كن شفاعت پیغمبر را و درجه آن حضرت را نزد خود بلند كن.
اَلسَّلامُ عَلَیكَ اَیُّها النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهْ یعنی سلام بر تو ای پیغمبر و رحمت و بركات خدا بر تو باد.
اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلَی عِبادِالله الصَّالِحین یعنی سلام از خداوند عالم بر ما نمازگزاران و تمام بندگان خوب او.
اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَة اللهِ وَبَرَكاتُه یعنی سلام و رحمت و بركات خداوند بر شما مؤمنین باد.
تعقیب نماز
مسأله 1149 ـ مستحب است انسان بعد از نماز مقداری مشغول تعقیب یعنی خواندن ذكر و دعا و قرآن شود. و بهتر است پیش از آنكه از جای خود حركت كند و وضو و غسل و تیمّم او باطل شود، رو به قبله تعقیب را بخواند و لازم نیست تعقیب به عربی باشد ولی بهتر است چیزهایی را كه در كتابهای دعا دستور داده اند بخواند و از
[193]
تعقیب هائی كه خیلی سفارش شده است، تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها است كه باید به این ترتیب گفته شود: 34 مرتبه الله اكبر، 33 مرتبه الحمدالله 33 مرتبه سبحان الله. و می شود سبحان الله را پیش از الحمدالله گفت ولی بهتر است بعد از الحمدالله گفته شود.
مسأله 1150 ـ مستحب است بعد از نماز، سجده شكر نماید و همین قدر كه پیشانی را به قصد شكر بر زمین بگذارد كافی است، ولی بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یك مرتبه شُكْراًاللهِ یا شُكْراً یا عَفواً بگوید و نیز مستحب است، هر وقت نعمتی به انسان می رسد یا بلائی از او دور می شود سجده شكر بجا آورد.
صلوات بر پیغمبر
مسأله 1151 ـ هروقت انسان اسم مبارك حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) مانند محمّد و احمد یا لقب و كنیه آن جناب مثل مصطفی و ابوالقاسم را بگوید یا بشنود، اگرچه در نماز باشد، مستحب است صلوات بفرستد.
مسأله 1152 ـ موقع نوشتن اسم مبارك حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) مستحب است صلوات را هم بنویسد و نیز بهتر است هر وقت آن حضرت را یاد می كند صلوات بفرستد.
مسأله 969 ـ بعضی از واجبات نماز ركن است یعنی اگر انسان آنها را بجا نیاورد یا در نماز اضافه كند عمداً باشد یا اشتباهاً نماز باطل می شود و بعضی از آنها ركن نیست یعنی اگر عمداً كم یا زیاد شود نماز باطل می شود و چنانچه اشتباهاً كم یا زیاد شود نماز را باطل نمی كند. و اركان نماز پنج چیز است: اوّل نیت، دوّم تكبیرة الاحرام، سوّم قیام در موقع گفتن تكبیرة الاحرام و قیام متصل به ركوع یعنی ایستادن پیش از ركوع، چهارم ركوع، پنجم دو سجده.
[166]
نیّـت
مسأله 970 ـ انسان باید نماز را به نیت قربت یعنی برای انجام فرمان خداوند عالم بجا آورد، و لازم نیست نیّت را از قلب خود بگذراند یا مثلاً به زبان بگوید كه چهار ركعت نماز ظهر می خوانم قربة الی الله.
مسأله 971 ـ اگر در نماز ظهر یا عصر نیّت كند كه چهار ركعت نماز می خوانم و معین نكند كه نماز ظهر است یا عصر، نماز او باطل است. و نیز كسی كه مثلاً قضای نماز ظهر بر او واجب است اگر در وقت نماز ظهر بخواهد نماز قضایا نماز ظهر را بخواند باید نمازی را كه می خواند در نیّت معیّن كند.
مسأله 972 ـ انسان باید از اول تا آخر نماز به نیت خود باقی باشد پس اگر در بین نماز به طوری غافل شود كه اگر بپرسند چه می كنی نداند چه بگوید، نمازش باطل است.
مسأله 973 ـ انسان باید فقط برای انجام امر خداوند عالم نماز بخواند پس كسی كه ریا كند یعنی برای نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش باطل است خواه فقط برای مردم باشد یا خدا و مردم یعنی هردو را در نظر بگیرد.
مسأله 974 ـ اگر قسمتی از نماز را هم برای غیر خدا بجا آورد نماز باطل است; چه آن قسمت ریائی واجب باشد مثل حمد و سوره و چه مستحب مانند قنوت بلكه اگر تمام نماز را برای خدا بجا آورد ولی برای نشان دادن به مردم در جای مخصوصی مثل مسجد یا در وقت مخصوصی مثل اول وقت یا به طرز مخصوصی مثلاً با جماعت نماز بخواند نمازش باطل است.
تكبیرة الاحرام
مسأله 975 ـ گفتن «الله اكبر» در اول هر نماز واجب و ركن است و باید حروف الله و حروف اكبر و دو كلمه «الله» و «اكبر» را پشت سرهم بگوید و نیز باید این دو كلمه به عربی صحیح گفته شود و اگر به عربی غلط بگوید یا مثلاً ترجمه آن را به فارسی بگوید صحیح نیست.
مسأله 976 ـ احتیاط واجب آن است كه تكبیرة الاحرام نماز را به چیزی كه پیش از آن می خواند مثلاً به اقامه یا به دعائی كه پیش از تكبیر می خواند نچسباند.
[167]
مسأله 977 ـ اگر انسان بخواهد «الله اكبر» را به چیزی كه بعد از آن می خواند مثلاً به بسم الله الرحمن الرّحیم بچسباند باید (ر) اكبر را ضمه بدهد.
مسأله 978 ـ موقع گفتن تكبیرة الاحرام باید بدن آرام باشد و اگر عمداً در حالی كه بدنش حركت دارد تكبیرة الاحرام را بگوید باطل است و چنانچه سهواً حركت كند بنابر احتیاط واجب باید اول عملی كه نماز را باطل می كند انجام دهد و بعد از آن دوباره تكبیر بگوید.
مسأله 979 ـ تكبیر و حمد و سوره و ذكر و دعا را باید طوری بخواند كه خودش بشنود و اگر به واسطه سنگینی یا كری گوش و یا سرو صدای زیاد نمی شنود باید طوری بگوید كه اگر مانعی نباشد بشنود.
مسأله 980 ـ كسی كه لال است یا زبان او مرضی دارد كه نمی تواند «الله اكبر» را درست بگوید باید به هرطور كه می تواند بگوید و اگر هیچ نمی تواند بگوید باید در قلب خود بگذراند و برای تكبیر اشاره كند و زبانش را هم اگر می تواند حركت دهد.
مسأله 981 ـ مستحب است قبل از تكبیرة الاحرام بگوید: یا مُحْسِنُ قَدْ اَتَاكَ الْمُسِیَیءُ وَقَد اَمَرْتَ الْمُحْسِنَ اَنْ یَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسِییء أنْتَ الْمُحْسِنُ وَاَناَ المُسِیءُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد صَلِّ عَلَی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَتَجاوَزَ عَنْ قَبیحِ ما تَعْلَمُ مِنِّی یعنی ای خدائی كه به بندگان احسان می كنی بنده گنهكار به در خانه تو آمده و تو امر كرده ای كه نیكوكار از گنهكار بگذرد تو نیكوكاری و من گنهكار به حق محمد و آل محمد(صلی الله علیه وآله)رحمت خود را بر محمد و آل محمد بفرست و از بدی هائی كه می دانی از من سر زده بگذر.
مسأله 982 ـ مستحب است موقع گفتن تكبیر اوّل نماز و تكبیرهای بین نماز دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد و عكس آن مشكل بلكه جایز نیست.
مسأله 983 ـ اگر شك كند كه تكبیرة الاحرام را گفته یا نه چنانچه مشغول خواندن چیزی از قرائت شده به شك خود اعتنا نكند و اگر چیزی نخوانده باید تكبیر را بگوید.
مسأله 984 ـ اگر بعد از گفتن تكبیرة الاحرام شك كند كه آن را صحیح گفته یا نه باید به شك خود اعتنا نكند ولی مستحب است نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
[168]
قیام نماز
مسأله 985 ـ قیام در موقع گفتن تكبیرة الاحرام و قیام پیش از ركوع كه آن را قیام متصل به ركوع می گویند ركن است ولی قیام در موقع خواندن حمد و سوره و قیام بعد از ركوع ركن نیست و اگر كسی آن را از روی فراموشی ترك كند نمازش صحیح است.
مسأله 986 ـ واجب است پیش از گفتن تكبیر و بعد از آن مقداری بایستد تا یقین كند كه در حال ایستادن تكبیر گفته است.
مسأله 987 ـ اگر ركوع را فراموش كند و بعد از حمد و سوره بنشیند و یادش بیاید كه ركوع نكرده باید بایستد و به ركوع رود و اگر بدون اینكه بایستد به حال خمیدگی به ركوع برگردد چون قیام متصل به ركوع را بجا نیاورده نماز او باطل است.
مسأله 988 ـ موقعی كه ایستاده است باید بدن را حركت ندهد و به طرفی خم نشود و به جائی تكیه نكند ولی اگر از روی ناچاری باشد یا در حال خم شدن برای ركوع پاها را حركت دهد اشكال ندارد.
مسأله 989 ـ اگر موقعی كه ایستاده از روی فراموشی بدن را حركت دهد یا به طرفی خم شود و یا به جائی تكیه كند اشكال ندارد ولی در قیام موقع گفتن تكبیرة الاحرام و قیام متصل به ركوع اگر از روی فراموشی هم باشد بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله 990 ـ واجب است در موقع ایستادن هردو پا روی زمین باشد ولی لازم نیست سنگینی بدن روی هردو پا باشد و اگر روی یك پا هم باشد اشكال ندارد.
مسأله 991 ـ كسی كه می تواند درست بایستد اگر پاها را خیلی گشاد بگذارد كه به حال ایستادن معمولی نباشد نمازش باطل است.
مسأله 992 ـ موقعی كه انسان در نماز می خواهد كمی جلو یا عقب رود یا كمی بدن را به طرف راست یا چپ حركت دهد باید چیزی نگوید ولی «بِحَوْلِ اللهِ وَقُوَّتِهِ اَقوُمُ وَأَقْعُدْ» را باید در حال برخاستن بگوید، و در موقع گفتن ذكرهای واجب هم بدن باید بی حركت باشد بلكه احتیاط واجب آن است كه در موقع گفتن ذكرهای مستحبی هم بدنش آرام باشد.
مسأله 993 ـ اگر در حال حركت بدن ذكر بگوید مثلاً موقع رفتن به ركوع یا
[169]
رفتن به سجده تكبیر بگوید چنانچه آن را به قصد ذكری كه در نماز دستور داده اند بگوید باید احتیاطاً نماز را دوباره بخواند و اگر به این قصد نگوید بلكه بخواهد ذكری گفته باشد نمازش صحیح است.
مسأله 994 ـ حركت دادن دست و انگشتان در موقع خواندن حمد اشكال ندارد اگرچه احتیاط مستحب آن است كه آنها را هم حركت ندهد.
مسأله 995 ـ اگر موقع خواندن حمد و سوره یا خواندن تسبیحات بی اختیار به قدری حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود احتیاط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.
مسأله 996 ـ اگر در بین نماز از ایستادن عاجز شود باید بنشیند و اگر از نشستن هم عاجز شود باید بخوابد ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند مگر اینكه به قصد قربة مطلقه باشد.
مسأله 997 ـ تا انسان می تواند ایستاده نماز بخواند نباید بنشیند مثلاً كسی كه در موقع ایستادن بدنش حركت می كند یا مجبور است به چیزی تكیه دهد یا بدنش را كج كند یا خم شود و یا پاها را بیشتر از معمول گشاد بگذارد باید به هر طور كه می تواند ایستاده نماز بخواند ولی اگر به هیچ قسم حتی مثل حال ركوع هم نتواند بایستد باید راست بنشیند و نشسته نماز بخواند.
مسأله 998 ـ تا انسان می تواند بنشیند نباید خوابیده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشیند باید هرطور كه می تواند بنشیند و اگر به هیچ قسم نمی تواند بنشیند باید به طوری كه در احكام قبله گفته شد به پهلوی راست بخوابد و اگر نمی تواند به پهلوی چپ و اگر آن هم ممكن نیست به پشت بخوابد به طوری كه كف پاهای او رو به قبله باشد.
مسأله 999 ـ كسی كه نشسته نماز می خواند اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بایستد و ركوع را ایستاده بجا آورد باید بایستد و از حال ایستاده به ركوع رود و اگر نتواند باید ركوع را هم نشسته بجا آورد.
مسأله 1000 ـ كسی كه خوابیده نماز می خواند اگر در بین نماز بتواند بنشیند باید مقداری را كه می تواند نشسته بخواند و نیز اگر می تواند بایستد باید مقداری را كه می تواند ایستاده بخواند ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند مگر به قصد قربت مطلقه.
[170]
مسأله 1001 ـ كسی كه می تواند بایستد اگر بترسد كه به واسطه ایستادن مریض شود یا ضرری به او برسد می تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن هم بترسد می تواند خوابیده نماز بخواند.
مسأله 1002 ـ اگر انسان احتمال بدهد كه تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند می تواند اول وقت نماز را نشسته بخواند.
مسأله 1003 ـ مستحب است در حال ایستادن بدن را راست نگهدارد، شانه ها را پائین بیندازد، دستها را روی رانها بگذارد، انگشتها را بهم بچسباند، جای سجده را نگاه كند، سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشت باز تا یك وجب فاصله دهد، و اگر زن است پاها را به هم بچسباند.
قـرائـت
مسأله 1004 ـ در ركعت اول و دوم نمازهای واجب یومیه، انسان باید اول حمد و بعد از آن یك سوره تمام بخواند.
مسأله 1005 ـ اگر وقتنماز تنگ باشد یا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند مثلاً بترسد كه اگر سوره را بخواند دزد یا درنده یا چیز دیگری به او صدمه بزند نباید سوره را بخواند و اگر در كاری عجله داشته باشد می تواند سوره را نخواند.
مسأله 1006 ـ اگر عمداً سوره را پیش از حمد بخواند نمازش باطل است و اگر اشتباهاً سوره را پیش از حمد بخواند و در بین آن یادش بیاید باید سوره را رها كنند و بعد از خواندن حمد سوره را از اول بخواند.
مسأله 1007 ـ اگر حمد و سوره یا یكی از آنها را فراموش كند و بعد از رسیدن به ركوع بفهمد نمازش صحیح است.
مسأله 1008 ـ اگر پیش از آنكه برای ركوع خم شود بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده باید بخواند و اگر بفهمد سوره را نخوانده باید فقط سوره را بخواند ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده باید اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند و نیز اگر خم شود و پیش از آنكه به ركوع برسد بفهمد حمد و سوره یا سوره تنها و یا حمد تنها را نخوانده باید بایستد و به همین دستور عمل نماید.
مسأله 1009 ـ اگر در نماز، یكی از چهار سوره ای را كه آیه سجده دارد و در
[171]
مسأله «1114» گفته می شود عمداً بخواند نمازش باطل است.
مسأله 1010 ـ اگر اشتباهاً مشغول خواندن سوره ای شود كه سجده واجب دارد چنانچه پیش از رسیدن به آیه سجده بفهمد باید آن سوره را رها كند و سوره دیگر بخواند و اگر بعد از خواندن آیه سجده بفهمد باید در بین نماز بنابر احتیاط با اشاره، سجده آن را بجا آورد و به همان سوره كه خوانده اكتفا نماید.
مسأله 1011 ـ اگر در نماز آیه سجده را بشنود و به اشاره سجده كند نمازش صحیح است.
مسأله 1012 ـ در نماز مستحبی خواندن سوره لازم نیست اگرچه آن نماز به واسطه نذر كردن واجب شده باشد ولی در بعضی از نمازهای مستحبّی مثل نماز وحشت كه سوره مخصوصی دارد اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد باید همان سوره را بخواند.
مسأله 1013ـ در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اول بعد از حمد سوره جمعه و در ركعت دوّم بعد از حمد سوره منافقین بخواند و اگر مشغول یكی از اینها شود بنابر احتیاط واجب نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگر بخواند.
مسأله 1014 ـ اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره قل هوالله احد یا سوره قل یا أیها الكافرون شود نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگر بخواند، ولی در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه اگر از روی فراموشی به جای سوره جمعه و منافقین یكی از این دو سوره را بخواند تا به نصف نرسیده می تواند آن را رها كند و سوره جمعه و منافقین را بخواند.
مسأله 1015 ـ اگر در نماز جمعه یا نماز ظهر روز جمعه عمداً سوره قل هوالله احد یا سوره قل یا أیها الكافرون بخواند اگرچه به نصف نرسیده باشد بنابر احتیاط واجب نمی تواند آن را رها كند و سوره جمعه و منافقین را بخواند.
مسأله 1016 ـ اگر در نماز، غیر سوره قل هوالله احد و قل یا أیها الكافرون سوره دیگری بخواند تا به نصف نرسیده می تواند رها كند و سوره دیگری بخواند.
مسأله 1017 ـ اگر مقداری از سوره را فراموش كند یا از روی ناچاری مثلاً به واسطه تنگی وقت یا جهت دیگر نشود آن را تمام كند می تواند آن سوره را رها كند و سوره دیگری بخواند اگرچه از نصف گذشته باشد یا سوره ای را كه می خواند قل هوالله
[172]
احد یا قل یا أیها الكافرون باشد.
مسأله 1018 ـ بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند، و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند.
مسأله 1019 ـ مرد باید در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد كه تمام كلمات حمد و سوره حتی حرف آخر آنها را بلند بخواند.
مسأله 1020 ـ زن می تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند یا آهسته بخواند ولی اگر نامحرم صدایش را بشنود بنابر احتیاط واجب باید آهسته بخواند.
مسأله 1021 ـ اگر در جائی كه باید نماز را بلند خواند عمداً آهسته بخواند یا در جائی كه باید آهسته خواند عمداً بلند بخواند نمازش باطل است ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد صحیح است و اگر در بین خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه كرده لازم نیست مقداری را كه خوانده دوباره بخواند.
مسأله 1022 ـ اگر كسی در خواندن حمد و سوره بیشتر از معمول صدایش را بلند كند مثل آنكه آنها را با فریاد بخواند نمازش باطل است.
مسأله 1023 ـ انسان باید نماز را یاد بگیرد كه غلط نخواند و كسی كه به هیچ قسم نمی تواند صحیح آن را یاد بگیرد باید هرطور كه می تواند بخواند و احتیاط مستحب آن است كه نماز را به جماعت بجا آورد.
مسأله 1024 ـ كسی كه حمد و سوره و چیزهای دیگر نماز را به خوبی نمی داند و می تواند یاد بگیرد چنانچه وقت نماز وسعت دارد باید یاد بگیرد و اگر وقت تنگ است بنابر احتیاط واجب در صورتی كه ممكن باشد باید نمازش را به جماعت بخواند.
مسأله 1025 ـ احتیاط واجب آن است كه برای یاد دادن واجبات نماز مزد نگیرد ولی برای مستحبات آن اشكال ندارد.
مسأله 1026 ـ اگر یكی از كلمات حمد یا سوره را نداند یا عمداً آن را نگوید یا به جای حرفی حرف دیگر بگوید مثلاً به جای (ض) (ظ) بگوید یا جائی كه باید بدون زیر و زِبَر خوانده شود زیر و زبر بدهد یا تشدید را نگوید نماز او باطل است.
مسأله 1027 ـ اگر انسان كلمه ای را صحیح بداند و در نماز همانطور بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده احتیاط مستحب آن است كه نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.
[173]
مسأله 1028 ـ اگر زیر و زِبَر كلمه ای را نداند باید یاد بگیرد ولی اگر كلمه ای را كه وقف كردن آخر آن جایز است همیشه وقف كند یاد گرفتن زیر و زبر آن لازم نیست و نیز اگر نداند مثلا كلمه ای به (س) است یا به (ص) باید یاد بگیرد و چنانچه دو جور یا بیشتر بخواند مثل آنكه در اهدناالصراط المستقیم، مستقیم را یك مرتبه با سین و یك مرتبه با صاد بخواند نمازش باطل است مگر آنكه هردو جور قرائت شده باشد و به امید رسیدن به واقع بخواند.
مسأله 1029 ـ اگر در كلمه ای واو باشد و حرف قبل از واو در آن كلمه ضمه داشته باشد و حرف بعد از واو در آن كلمه همزه (ء) باشد مثل كلمه سوء بهتر است آن واو را مد بدهد یعنی آن را بكشد و همچنین اگر در كلمه ای الف باشد و حرف قبل از الف در آن كلمه زبر داشته باشد و حرف بعد از الف در آن كلمه همزه باشد مثل جاء بهتر است الف آن را بكشد و نیز اگر در كلمه ای (ی) باشد و حرف قبل از (ی) در آن كلمه زیر داشته باشد و حرف بعد از (ی) در آن كلمه همزه باشد مثل جیء بهتر آن است (ی) را با مد بخواند و اگر بعد از این واو و الف و (ی) به جای همزه (ء) حرفی باشد كه ساكن است یعنی زیر و زبر و ضمه ندارد باز هم بهتر آن است كه این سه حرف را با مد بخواند مثلاً در ولاالضّالّین كه بعد از الف حرف لام ساكن است بهتر آن است كه الف آن را با مد بخواند.
مسأله 1030 ـ اقوی این است كه لازم نیست در نماز وقف به حركت و وصل به سكون را مراعات نماید و معنی وقف به حركت آن است كه زیر یا زبر یا پیش آخر كلمه ای را بگوید و بین آن كلمه و كلمه بعدش فاصله دهد مثلاً بگوید الرحمن الرحیم و میم الرحیم را زیر بدهد و بعد قدری فاصله دهد و بگوید مالك یوم الدین. و معنی وصل به سكون این است كه زیر یا زیر یا پیش كلمه ای را نگوید و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند مثل آنكه بگوید الرحمن الرحیم و میم الرحیم را زیر ندهد و فوراً مالك یوم الدین را بگوید.
مسأله 1031 ـ در ركعت سوم و چهارم نماز می تواند فقط یك حمد بخواند یا سه مرتبه تسبیحات اربعه بگوید یعنی سه مرتبه بگوید سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُللهِ وَلااِلهَ اِلاّاللهُ وَاللهُ اَكْبَرَ و احتیاط واجب آن است كه سه مرتبه تسبیحات اربعه را بگوید و می تواند در یك ركعت حمد و در ركعت دیگر تسبیحات بگوید و بهتر است در هر دو ركعت تسبیحات بخواند.
[174]
مسأله 1032 ـ در تنگی وقت باید تسبیحات اربعه را یك مرتبه بگوید.
مسأله 1033 ـ بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوّم و چهارم نماز، حمد و تسبیحات را آهسته بخواند.
مسأله 1034 ـ اگر در ركعت سوّم و چهارم، حمد بخواند بنابر احتیاط واجب باید بسم الله آن را هم آهسته بگوید خصوصاً برای مأموم و كسی كه نمازش را فرادا می خواند.
مسأله 1035 ـ كسی كه نمی تواند تسبیحات را یاد بگیرد یا درست یا صحیح بخواند باید در ركعت سوّم و چهارم حمد بخواند.
مسأله 1036 ـ كسی كه در دو ركعت اوّل نماز به خیال اینكه دو ركعت آخر است تسبیحات بگوید چنانچه پیش از ركوع بفهمد باید حمد و سوره را بخواند، و بنابر احتیاط مستحب بعد از نماز سجده سهو برای تسبیحات زیادی انجام بدهد و اگر در ركوع بفهمد نمازش صحیح است.
مسأله 1037 ـ اگر در دو ركعت آخر نماز به خیال اینكه در دو ركعت اول است حمد بخواند یا در دو ركعت اول نماز با اینكه گمان می كرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند چه پیش از ركوع بفهمد و چه بعد از آن نمازش صحیح است.
مسأله 1038 ـ اگر در ركعت سوم یا چهارم می خواست حمد بخواند اما تسبیحات به زبانش آمد، یا می خواست تسبیحات بخواند حمد به زبانش آمد در چنین صورتی اقوی آن است آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند، ولی اگر عادتش خواندن چیزی بوده كه به زبانش آمده و در خزانه قلبش آن را قصد داشته می تواند همان را تمام كند و نمازش صحیح است.
مسأله 1039 ـ كسی كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبیحات بخواند اگر بدون قصد مشغول حمد خواندن شود اقوی آن است كه آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند.
مسأله 1040 ـ در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات استغفار كند مثلاً بگوید: اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّی وَاَتوُبُ اِلَیْه یا بگوید: «اللّهُمَّ اغْفِرْلی» و اگر به گمان آنكه حمد یا تسبیحات را گفته مشغول گفتن استغفار شود و شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا ننماید و همچنین است اگر نمازگزار پیش از خم شدن برای ركوع در حالی كه مشغول گفتن استغفار نیست شك كند كه
[175]
حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1041 ـ اگر در ركوع ركعت سوّم یا چهارم یا در حال رفتن به ركوع شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه باید به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1042 ـ هرگاه شك كند كه آیه یا كلمه ای را درست گفته یا نه اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول نشده، باید آن آیه یا كلمه را به طور صحیح بگوید و اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول شده چنانچه آن چیز ركن باشد مثل آنكه در ركوع شك كند كه فلان كلمه از سوره را درست گفته یا نه باید به شك خود اعتنا نكند و اگر ركن نباشد مثلاً موقع گفتن اَللهُ الصَّمَدْ شك كند كه قُل هُوَاللهُ احد را درست گفته یا نه باز هم می تواند به شك خود اعتنا نكند ولی اگر احتیاطاً آن آیه یا كلمه را به طور صحیح بگوید اشكال ندارد و اگر چند مرتبه هم شك كند می تواند چند بار بگوید اما اگر به وسواس برسد و باز هم بگوید بنابر احتیاط واجب باید نمازش را دوباره بخواند.
مسأله 1043 ـ مستحب است در ركعت اول پیش از خواندن حمد بگوید اَعوُذُبِاللهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم، و در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر اگر امام جماعت است «بسم الله» را بلند بگوید و در حال فرادی آهسته بگوید و حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آیه وقف كند یعنی آن را به آیه بعد نچسباند و در حال خواندن حمد و سوره به معنای آیه توجه داشته باشد. اگر نماز را به جماعت می خواند بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادی می خواند بعد از آنكه حمد خودش تمام شد بگوید: اَلْحَمْدُللهِ ربِّ الْعالَمینَ، و بعد از خواندن سوره «قل هوالله احد» یك یا دو یا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبّی» یا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبُّنا» بگوید و بعد از خواندن سوره كمی صبر كند بعد تكبیر پیش از ركوع را بگوید یا قنوت را بخواند.
مسأله 1044 ـ مستحب است در تمام نمازها در ركعت اول سوره «انا انزلناه» و در ركعت دوّم سوره قل هوالله احد را بخواند.
مسأله 1045 ـ مكروه است انسان در تمام نمازهای یك شبانه روز سوره «قل هوالله احد» را نخواند.
مسأله 1046 ـ خواندن سوره قل هوالله احد را به یك نفس، مكروه است. چنانكه خواندن حمد هم با یك نفس، مكروه است.
مسأله 1047 ـ سوره ای را كه در ركعت اوّل خوانده، مكروه است كه در ركعت دوم بخواند ولی اگر سوره قل هوالله احد را در هر دو ركعت بخواند مكروه نیست.
[176]
ركـوع
مسأله 1048 ـ در هر ركعت بعد از قرائت باید به اندازه ای خم شود كه بتواند دست را به زانو بگذارد و این عمل را ركوع می گویند.
مسأله 1049 ـ اگر به اندازه ركوع خم شود ولی دستها را به زانو نگذارد خلاف احتیاط است پس احتیاط آن است كه دستها را به روی زانو بگذارد.
مسأله 1050 ـ هرگاه ركوع را به طور غیر معمول بجا آورد مثلاً به چپ یا راست خم شود اگرچه دستهای او به زانو برسد صحیح نیست.
مسأله 1051 ـ خم شدن باید به قصد ركوع باشد پس اگر به قصد كار دیگری مثلاً برای كشتن جانور خم شود نمی تواند آن را ركوع حساب كند بلكه باید بایستد و دوباره برای ركوع خم شود و به واسطه این عمل، ركن زیاد نشده و نماز باطل نمی شود.
مسأله 1052 ـ كسی كه دست یا زانوی او با دست و زانوی دیگران فرق دارد مثلاً دستش خیلی بلند است كه اگر كمی خم شود به زانو می رسد یا زانوی او پائین تر از مردم دیگر است كه باید خیلی خم شود تا دستش به زانو برسد باید به اندازه معمول خم شود.
مسأله 1053 ـ كسی كه نشسته ركوع می كند باید به قدری خم شود كه صورتش مقابل زانوها برسد و بهتر است به قدری خم شود كه صورت نزدیك جای سجده برسد.
مسأله 1054 ـ انسان هر ذكری در ركوع بگوید كافی است ولی احتیاط واجب آن است كه از سه مرتبه «سبحان الله» یا یك مرتبه «سبحان ربی العظیم وبحمده» كمتر نباشد.
مسأله 1055 ـ ذكر ركوع باید دنبال هم و به عربی صحیح گفته شود و مستحب است آن را سه یا پنج یا هفت مرتبه بلكه بیشتر بگویند.
مسأله 1056 ـ در ركوع باید به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد و در ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكری كه برای ركوع دستور داده اند بگویند بنابر احتیاط واجب باید بدن آرام باشد.
مسأله 1057 ـ اگر موقعی كه ذكر واجب ركوع را می گوید بی اختیار به قدری
[177]
حركت كند كه از حال آرام بودن بدن، خارج شود بنابر احتیاط مستحب بعد از آرام گرفتن بدن دوباره ذكر را بگوید ولی اگر كمی حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود یا انگشتان را حركت دهد اشكال ندارد.
مسأله 1058 ـ اگر پیش از آنكه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گیرد عمداً ذكر ركوع را بگوید نمازش باطل است.
مسأله 1059 ـ اگر پیش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً سر بردارد چنانچه پیش از آنكه از حال ركوع خارج شود یادش بیاید كه ذكر ركوع را تمام نكرده، باید در حال آرامی بدن دوباره ذكر را بگوید و اگر بعد از آنكه از حال ركوع خارج شد یادش بیاید نماز او صحیح است.
مسأله 1060 ـ اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، در صورتی كه بتواند پیش از آنكه از حد ركوع بیرون رود ذكر را بگوید باید در آن حال ذكر را بگوید و اگر نتواند بنابر احتیاط در حال برخاستن ذكر را بگوید.
مسأله 1061 ـ اگر به واسطه مرض و مانند آن نتواند در ركوع آرام بگیرد، نماز صحیح است ولی باید پیش از آنكه از حال ركوع خارج شود ذكر واجب یعنی «سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِهِ» یا سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» را بگوید.
مسأله 1062 ـ هرگاه نتواند به اندازه ركوع خم شود باید به چیزی تكیه دهد و ركوع كند و اگر موقعی هم كه تكیه داده نتواند به طور معمول ركوع كند باید به هر اندازه می تواند خم شود و اگر هیچ نتواند خم شود باید موقع ركوع بنشیند و نشسته ركوع كند و احتیاط مستحب آن است كه نماز دیگری هم بخواند و برای ركوع آن با سر اشاره نماید.
مسأله 1063 ـ كسی كه می تواند ایستاده نماز بخواند اگر در حال ایستاده یا نشسته نتواند ركوع كند باید ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره كند و اگر نتواند اشاره كند باید به نیت ركوع چشم ها را هم بگذارد و ذكر آن را بگوید و به نیت برخاستن از ركوع چشمها را باز كند و اگر از این هم عاجز است باید در قلب نیت ركوع كند و ذكر آن را بگوید.
مسأله 1064 ـ كسی كه نمی تواند ایستاده یا نشسته ركوع كند و برای ركوع فقط می تواند در حالی كه نشسته است كمی خم شود یا در حالی كه ایستاده است با سر اشاره كند باید ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره نماید، و احتیاط واجب آن
[178]
است كه نماز دیگری هم بخواند و موقع ركوع آن بنشیند و هر قدر می تواند برای ركوع خم شود.
مسأله 1065 ـ اگر بعد از رسیدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن سر بردارد و دو مرتبه به قصد ركوع به اندازه ركوع خم شد نمازش باطل است، و نیز اگر بعد از آنكه به اندازه ركوع خم شود و بدنش آرام گرفت به قصد ركوع به قدری خم شود كه از اندازه ركوع بگذرد و دوباره به ركوع برگردد بنابر احتیاط واجب نمازش باطل است و بهتر آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله 1066 ـ بعد از تمام شدن ذكر ركوع باید راست بایستد و بعد از آنكه بدن آرام گرفت به سجده رود و اگر عمداً پیش از ایستادن یا پیش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل است.
مسأله 1067 ـ اگر ركوع را فراموش كند و پیش از آنكه به سجده برسد یادش بیاید باید بایستد بعد به ركوع رود و چنانچه به حالت خمیدگی به ركوع برگردد نمازش باطل است.
مسأله 1068 ـ اگر بعد از آنكه پیشانی به زمین برسد یادش بیاید كه ركوع نكرده بنابر احتیاط واجب باید بایستد و ركوع را بجا آورد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله 1069 ـ مستحب است پیش از رفتن به ركوع در حالی كه راست ایستاده تكبیر بگوید و در ركوع زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگهدارد و گردن را بكشد و مساوی پشت نگهدارد و بین دو قدم را نگاه كند و پیش از ذكر یا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از آنكه از ركوع برخاست و راست ایستاد در حال آرامی بدن بگوید سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حمده.
مسأله 1070 ـ مستحب است در ركوع، زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.
سجــود
مسأله 1071 ـ نمازگزار باید در هر ركعت از نمازهای واجب و مستحب بعد از ركوع دو سجده كند. و سجده آن است كه پیشانی و كف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد.
مسأله 1072 ـ دو سجده روی هم یك ركن است كه اگر كسی در نماز واجب
[179]
عمداً یا از روی فراموشی هردو را ترك كند، یا دو سجده دیگر به آنها اضافه نماید، نمازش باطل است.
مسأله 1073 ـ اگر عمداً یك سجده كم یا زیاد كند نماز باطل می شود و اگر سهواً یك سجده كم كند حكم آن بعداً گفته خواهد شد.
مسأله 1074 ـ اگر پیشانی را عمداً یا سهواً به زمین نگذارد، سجده نكرده است. اگرچه جاهای دیگر به زمین برسد ولی اگر پیشانی را به زمین بگذارد و سهواً جاهای دیگر را به زمین نرساند، یا سهواً ذكر نگوید سجده صحیح است.
مسأله 1075 ـ در سجده هر ذكری بگوید كافی است به شرط آنكه مقدار ذكر از سه مرتبه «سُبْحانَ الله» یا یك مرتبه «سُبْحانَ ربیّ الاَعلی وَبِحَمْدِهْ» كمتر نباشد و مستحب است «سُبْحانَ ربیّ الاَعلی وَبِحَمْدِهْ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بگوید.
مسأله 1076 ـ در سجود باید به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد و موقع گفتن ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكری كه برای سجده دستور داده اند بگوید آرام بودن بدن لازم است.
مسأله 1077 ـ اگر پیش از آنكه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام بگیرد عمداً ذكر سجده را بگوید یا پیش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد نماز باطل است.
مسأله 1078 ـ اگر پیش از آنكه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام گیرد سهواً ذكر سجده را بگوید و پیش از آنكه سر از سجده بردارد بفهمد اشتباه كرده باید دوباره در حال آرام بودن، ذكر را بگوید.
مسأله 1079 ـ اگر بعد از آنكه سر از سجده برداشت بفهمد كه پیش از آرامگرفتن بدن، ذكر را گفته یا پیش از آنكه ذكر سجده تمام شود سر برداشته نمازش صحیح است.
مسأله 1080 ـ اگر موقعی كه ذكر سجده را می گوید یكی از هفت عضو را عمداً از زمین بردارد نماز باطل می شود ولی موقعی كه مشغول گفتن ذكر نیست اگر غیر پیشانی جاهای دیگر را از زمین بردارد دوباره بگذارد اشكال ندارد.
مسأله 1081 ـ اگر پیش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پیشانی را از زمین بردارد نمی تواند دوباره به زمین بگذارد و باید آن را یك سجده حساب كند، ولی اگر جاهای دیگر را سهواً از زمین بردارد باید دو مرتبه به زمین بگذارد و ذكر را بگوید.
[180]
مسأله 1082 ـ بعد از تمام شدن ذكر سجده اوّل باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.
مسأله 1083 ـ جای پیشانی نمازگزار باید از جای زانوها و از جای انگشتانش پست تر و بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد.
مسأله 1084 ـ در زمین سراشیب كه سراشیبی آن درست معلوم نیست احتیاط واجب آن است كه جای پیشانی نمازگزار از جای انگشتهای پا و سر زانوهای او بیش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد.
مسأله 1085 ـ اگر پیشانی را سهواً به چیزی بگذارد كه از جای انگشتهای پا و سر زانوهای او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندی آن به قدری است كه نمی گویند در حال سجده است می تواند سر را بردارد و به چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت یا كمتر است بگذارد و می تواند سر را بر روی آنچه به اندازه چهار انگشت یا كمتر است بكشد، و اگر بلندی آن به قدری است كه می گویند در حال سجده است احتیاط واجب آن است كه پیشانی را از روی آن بروی چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد، و اگر كشیدن پیشانی ممكن نیست بنابر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله 1086 ـ باید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می كند چیزی نباشد پس اگر مُهر به قدری چرك باشد كه پیشانی به خود مُهر نرسد سجده باطل است، ولی اگر مثلاً رنگ مهر تغییر كرده باشد اشكال ندارد.
مسأله 1087 ـ در سجده باید كف دست را بر زمین بگذارد ولی در حال ناچاری پشت دست هم مانعی ندارد، و اگر پشت دست ممكن نباشد باید مچ دست را بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند باید تا آرنج هرجا را كه می تواند بر زمین بگذارد و اگر آن هم ممكن نیست گذاشتن بازو كافی است.
مسأله 1088 ـ در سجده بنابر احتیاط واجب باید سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد و اگر انگشت های دیگر را، یا روی پا را به زمین بگذارد یا به واسطه بلند بودن ناخن سر شست به زمین نرسد نماز باطل است، و كسی كه به واسطه ندانستن مسأله نمازهای خود را این طور خوانده بنابر احتیاط مستحب باید دوباره بخواند.
مسأله 1089 ـ كسی كه مقداری از شست پایش بریده، باید بقیه آن را به زمین بگذارد و اگر چیزی از آن نمانده یا اگر مانده خیلی كوتاه است، باید بقیه انگشتان را
[181]
بگذارد و اگر هیچ انگشت ندارد باید هر مقدار از پا باقی مانده، به زمین بگذارد.
مسأله 1090 ـ اگر به طور غیر معمول سجده كند مثلاً سینه و شكم را به زمین بچسباند بنابر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند و اگر پاها را دراز كند اگرچه هفت عضوی كه گفته شد به زمین برسد باید نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1091 ـ مُهر یا چیزی دیگری كه بر آن سجده می كند باید پاك باشد. ولی اگر مثلاً مهر را روی فرش نجس بگذارد، یا یك طرف مُهر نجس باشد و پیشانی را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد.
مسأله 1092 ـ اگر در پیشانی دمل و مانند آن باشد چنانچه ممكن است باید با جای سالم پیشانی سجده كند، و اگر ممكن نیست باید زمین را گود كند و دُمل را در گودال و جای سالم را به مقداری كه برای سجده كافی باشد بر زمین بگذارد.
مسأله 1093 ـ اگر دُمل یا زخم تمام پیشانی را گرفته باشد باید به یكی از دو طرف پیشانی سجده كند و اگر ممكن نیست به چانه و اگر به چانه هم ممكن نیست بنابر احتیاط واجب باید به هرجای از صورت ممكن است سجده كند و اگر به هیچ جای از صورت ممكن نیست باید با جلو سر سجده نماید.
مسأله 1094 ـ كسی كه نمی تواند پیشانی را به زمین برساند باید به قدری كه می تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را كه سجده بر آن صحیح است روی چیز بلندی گذاشته و پیشانی را طوری بر آن بگذارد كه بگویند سجده كرده است ولی اگر مُهر را بالا بیاورد و به پیشانی بچسباند سجده صحیح نیست. اما كف دست ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول باید به زمین بگذارد.
مسأله 1095 ـ كسی كه هیچ نمی تواند خم شود باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره كند و اگر نتواند باید با چشمها اشاره نماید، و در هردو صورت احتیاط آن است كه اگر می تواند مهر را بلند كند و بر پیشانی بگذارد، و اگر با سر یا چشمها هم نمی تواند اشاره كند باید در قلب نیّت سجده كند و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.
مسأله 1096 ـ كسی كه نمی تواند بنشیند، باید ایستاده نیّت سجده كند و چنانچه می تواند برای سجده با سر اشاره كند و اگر نمی تواند با چشمها اشاره نماید (یعنی آن را به قصد سجده می بندد و به نیّت سر برداشتن باز می كند)، و اگر این را هم نمی تواند در قلب نیّت سجده كند، و بنابر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای
[182]
سجده اشاره نماید.
مسأله 1097 ـ اگر پیشانی بی اختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد نباید بگذارد دوباره به جای سجده برسد و این یك سجده حساب می شود چه ذكر سجده را گفته باشد یا نه و اگر نتواند سر را نگهدارد و بی اختیار دوباره به جای سجده برسد روی هم یك سجده حساب می شود و اگر ذكر نگفته باشد باید بگوید.
مسأله 1098 ـ جائی كه انسان باید تقیّه كند می تواند بر فرش و مانند آن سجده كند و لازم نیست برای نماز به جای دیگر برود ولی اگر در آن مكان حصیر یا سنگ یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است وجود دارد و بتواند طوری بر آن سجده كند كه خلاف تقیه نباشد باید بر آن سجده نماید.
مسأله 1099 ـ اگر روی چیزی كه بدن روی آن آرام نمی گیرد سجده كند باطل است ولی روی تشك پر یا چیز دیگری كه بعد از سر گذاشتن و مقداری پائین رفتن آرام می گیرد سجده كند اشكال ندارد.
مسأله 1100 ـ اگر انسان ناچار شود كه در زمین گِل نماز بخواند چنانچه آلوده شدن بدن و لباس برای او مشقّت ندارد، باید سجده و تشهّد را به طور معمول به جا آورد و اگر مشقّت دارد می تواند در حالی كه ایستاده، برای سجده با سر اشاره كند و تشهّد را ایستاده بخواند و اگر سجده و تشهّد را به طور معمول هم به جا آورد، نمازش صحیح است.
مسأله 1101 ـ بعد از سجده دوّم در جائی كه تشهّد واجب نیست مثل ركعت سوّم نماز ظهر و عصر و عشا بهتر است لحظه ای بنشیند سپس برای ركعت بعد برخیزد و این عمل را جلسه استراحت می گویند.
چیزهایی كه سجده بر آنها صحیح است
مسأله 1102 ـ باید بر زمین و چیزهای غیر خوراكی كه از زمین می روید مانند چوب و برگ درخت سجده كرد، و سجده بر چیزهای خوراكی و پوشاكی صحیح نیست و نیز سجده كردن بر چیزهای معدنی مانند: فلزّات، طلا و نقره، عقیق و فیروزه باطل است اما سجده كردن بر سنگهای معدنی مانند سنگ مرمر و سنگهای سیاه اشكال ندارد.
[183]
مسأله 1103 ـ سجده كردن بر برگ درخت مو اگر تازه باشد جایز نیست ولی پس از خشك شدن می توان بر آن سجده كرد.
مسأله 1104 ـ سجده بر چیزهائی كه از زمین می روید و خوراك حیوانات است مثل علف و كاه، صحیح است.
مسأله 1105 ـ سجده بر گلهائی كه خوراكی نیستند صحیح است ولی سجده بر دواهای خوراكی كه از زمین می روید مانند گل بنفشه و گل گاوزبان، صحیح نیست.
مسأله 1106 ـ سجده بر گیاهی كه خوردن آن در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست و نیز سجده بر میوه نارس، صحیح نیست ولی سجده بر توتون جایز است.
مسأله 1107 ـ سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ صحیح است بلكه به گچ و آهك پخته و آجر و كوزه گلی و مانند آن هم می شود سجده كرد.
مسأله 1108 ـ اگر كاغذ را از چیزی كه سجده بر آن صحیح است مثلاً از كاه یا چوب ساخته باشند می شود بر آن سجده كرد و سجده بر كاغذی كه از پنبه تهیّه می شود اشكال ندارد ولی بنابر احتیاط واجب بر كاغذی كه از حریر و ابریشم ساخته می شود نمی شود سجده كرد.
مسأله 1109 ـ برای سجده بهتر از هر چیز تربت حضرت سیدالشّهداء(علیه السلام)می باشد و بعد از آن خاك، بعد از خاك سنگ و بعد از سنگ گیاه است.
مسأله 1110 ـ اگر چیزی كه سجده بر آن صحیح است ندارد، یا اگر دارد به واسطه سرما یا گرمای زیاد یا تقیّه و مانند اینها نمی تواند بر آن سجده كند، باید به لباسش اگر از كتان یا پنبه است سجده كند و اگر لباسش از چیز دیگر است بر همان لباس سجده كند، و اگر آن هم نیست باید بر پشت دست و چنانچه آن هم ممكن نباشد بنابر احتیاط به چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
مسأله 1111 ـ سجده بر گل و خاك سستی كه پیشانی روی آن آرام نمی گیرد اگر بعد از آنكه مقداری فرو رفت آرام بگیرد اشكال ندارد.
مسأله 1112 ـ اگر در سجده اوّل مهر به پیشانی بچسبد و بدون اینكه مهر را بردارد دوباره به سجده رود اشكال ندارد و دو سجده حساب می شود ولی بهتر است مهر را از پیشانی جدا كند.
مسأله 1113 ـ اگر در بین نماز چیزی كه بر آن سجده می كند گم شود و چیزی
[184]
كه سجده بر آن صحیح است نداشته باشد چنانچه وقت وسعت دارد و در جای دیگر چیزی كه سجده بر آن صحیح است وجود داشته باشد باید نماز را بشكند، و اگر وقت تنگ باشد یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است وجود نداشته باشد باید به لباسش اگر از پنبه یا كتان است سجده كند و اگر از چیز دیگری است بر همان لباسش سجده كند و اگر آن هم ممكن نیست بر پشت دست و اگر آن هم نمی شود بنابر احتیاط به چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید.
مسأله 1114 ـ هرگاه در حال سجده بفهمد پیشانی را بر چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است اگر ممكن باشد باید پیشانی را از روی آن بروی چیزی كه سجده بر آن صحیح است بكشد و اگر وقت تنگ است به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد عمل كند.
مسأله 1115 ـ اگر بعد از سجده بفهمد پیشانی را روی چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است اشكال ندارد.
مسأله 1116 ـ سجده كردن برای غیر خداوند متعال حرام می باشد و بعضی از مردم عوام كه مقابل قبر امامان «(علیهم السلام)» پیشانی را به روی زمین می گذارند اگر برای شكر خداوند متعال باشد اشكال ندارد وگرنه حرام است.
مستحبّات و مكروهات سجده
مسأله 1117 ـ در سجده چند چیز مستحب است:
1) كسی كه ایستاده نماز می خواند بعد از آنكه سر از ركوع برداشت و كاملاً ایستاد، و كسی كه نشسته نماز می خواند بعد از آنكه كاملاً نشست برای رفتن به سجده تكبیر بگوید.
2) موقعی كه مرد می خواهد به سجده برود، اوّل دستها را و زن اوّل زانوها را به زمین بگذارد.
3) علاوه بر پیشانی، بینی را به مُهر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.
4) در حال سجده انگشتان دست را بهم بچسباند و برابر گوش بگذارد، به طوری كه سر انگشتان رو به قبله باشد.
[185]
5) در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد، یكی از دعاهای مناسب در سجده این است:
یا خَیر المسئوُلینَ وَیا خَیْرَ الْمُعْطینَ اُرزُقْنی وَارْزُقْ عِیالی مِنْ فَضْلِكَ فَاِنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ.
یعنی: ای بهترین كسی كه از او سئوال می كنند و ای بهترین عطا كنندگان، روزی بده به من و عیال من از فضل خودت، پس به درستی كه تو دارای فضل بزرگی.
6) بعد از سجده بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد، (و این را تورّك گویند).
7) بعد از هر سجده وقتی نشست و بدنش آرام گرفت تكبیر بگوید.
8) بعد از سجده اوّل بدنش كه آرام گرفت اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّی وَاَتُوبُ الیه بگوید.
9) سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دستها را روی رانها بگذارد.
10) برای رفتن به سجده دوّم، در حال آرامی بدن «الله اكبر» بگوید.
11)در سجده ها صلوات بفرستد.
12)در موقع بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمین بردارد.
13)مردها آرنجها و شكم را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زنها آرنجها و شكم را به زمین بگذارند و اعضاء بدن را به یكدیگر بچسبانند.
و مستحبّات دیگر سجده در كتابهای مفصّل گفته شده است.
مسأله 1118 ـ قرآن خواندن در سجده مكروه است. و نیز مكروه است برای برطرف كردن گرد و غبار، جای سجده را فوت كند. و اگر در اثر فوت كردن دو حرف از دهان بیرون آید نماز باطل است. و غیر از اینها مكروهات دیگری هم در كتابهای مفصّل گفته شده است.
سجده واجب قرآن
مسأله 1119 ـ در چهار سوره از قرآن مجید آیه سجده است «سوره های وَالنَّجم(53) اِقرَأْ(96) ـ والم تنزیل(32) و حم سجده(41)» وهرگاه انسان آیه سجده را بخواند یا گوش كند باید فوراً به سجده رود، و اگر فراموش كرد هر زمان یادش آید سجده واجب است و اگر گوش ندهد بلكه آیه سجده به گوشش بخورد بنابر احتیاط
[186]
واجب باید سجده كند.
مسأله 1120 ـ اگر انسان موقعی كه آیه سجده را می خواند، از دیگری هم بشنود باید دو سجده انجام دهد.
مسأله 1121 ـ در غیر نماز اگر در حال سجده آیه سجده را بخواند یا به آن گوش بدهد باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
مسأله 1122 ـ اگر آیه سجده را از صدا و سیما یا ضبط صوت یا رایانه بشنود لازم نیست سجده كند، بلی اگر به صورت مستقیم از صدا و سیما پخش شود، مثل اینكه از بلندگو بشنود باید سجده كند.
مسأله 1123 ـ بنابر احتیاط واجب در سجده واجب قرآن، نمی شود بر چیزهای خوراكی و پوشاكی سجده كرد ولی سایر شرایطی كه در سجده نماز لازم است در این سجده واجب نیست.
مسأله 1124 ـ در سجده واجب قرآن باید طوری عمل كند كه بگویند سجده كرد یعنی نیّت و صورت ظاهری سجده كفایت می كند.
مسأله 1125 ـ هرگاه در سجده قرآن پیشانی را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگرچه ذكر نگوید كافی است و گفتن ذكر مستحب است و بهتر است بگوید:
لااِلهَ الاّ اللهُ حَقّاً حَقّاً، لااِلهَ الاّ اللهُ اِیماناً وَتَصدیقاً، لااِلهَ الاّ الله عبودیّةً وَرِقّاً سَجَدتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً، لامُسْتَنْكِفاً وَلا مُستَكبِراً بَلْ اَنَا عَبْدُ ذَلِیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ.
مسأله 1126 ـ سجده واجب قرآن، تكبیرة الاحرام، تشهّد و سلام ندارد لیكن احتیاط واجب آن است كه پس از سر برداشتن از سجده، تكبیر بگوید.
تشهّد
مسأله 1127 ـ در ركعت دوّم تمام نمازهای واجب و ركعت سوّم نماز مغرب و ركعت چهارم نماز ظهر و عصر و عشا باید انسان بعد از سجده دوّم بنشیند و در حال آرام بودن بدن تشهد بخواند یعنی بگوید: اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاّ اللهُ وَحْدَهُ لاشَریكَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ اَللّهُمَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد.
[187]
مسأله 1128 ـ كلمات تشهد باید به عربی صحیح و به طوری كه معمول است پشت سرهم گفته شود.
مسأله 1129 ـ اگر تشهّد را فراموش كند و بایستد و پیش از ركوع یادش بیاید كه تشهّد را نخوانده باید بنشیند و تشهّد را بخواند و دوباره بایستد و آنچه باید در آن ركعت خوانده شود بخواند و نماز را تمام كند و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید، باید نماز را تمام كند و بعد از سلام نماز، تشهّد را قضا كند، و برای تشهّد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1130 ـ مستحبّ است در حال تشهد بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را به كف پای چپ بگذارد و پیش از تشهّد بگوید: اَلْحَمْدُالله یا بگوید: بِسْمِ الله وَبِالله وَالْحَمْدُللهِ وَخَیْرُ الأسماءِللهِ، و نیز مستحب است دستها را بر رانها بگذارد و انگشتها را به یكدیگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد بگوید: وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ.
مسأله 1131 ـ مستحب است زنها در وقت خواندن تشهّد، رانها را به هم بچسبانند.
سلام نماز
مسأله 1132 ـ بعد از تشهّد ركعت آخر نماز، مستحبّ است در حالی كه نشسته و بدن آرام است بگوید: اَلسَّلامُ عَلَیكَ اَیُّها النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهْ و بعد از آن باید بگوید: اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَة اللهِ وَبَرَكاتُهْ یا بگوید :اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلَی عِبادِالله الصَّالِحینَ ولی اگر این سلام را بگوید احتیاط واجب آن است كه بعد از آن اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَة اللهِ وَبَرَكاتُه را هم بگوید.
مسأله 1133 ـ اگر سلام نماز را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه صورت نماز بهم نخورده و كاری هم كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند مثل پشت به قبله كردن انجام نداده، باید سلام را بگوید و نمازش صحیح است.
مسأله 1134 ـ اگر سلام نماز را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه صورت نماز بهم خورده است چنانچه پیش از آنكه صورت نماز بهم بخورد كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند مثل پشت به قبله كردن انجام نداده باشد نمازش صحیح است و اگر پیش از آنكه صورت نماز بهم بخورد كاری كه عمدی و سهوی آن
[188]
نماز را باطل می كند انجام داده باشد نمازش باطل است.
ترتیب
مسأله 1135 ـ اگر عمداً ترتیب نماز را بهم بزند، مثلاً سوره را پیش از حمد بخواند یا سجود را پیش از ركوع بجا آورد، نماز باطل می شود.
مسأله 1136 ـ اگر ركنی از نماز را فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا آورد، مثلاً پیش از آنكه ركوع كند دو سجده نماید، نماز باطل است.
مسأله 1137 ـ اگر ركنی را فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و ركن نیست بجا آورد مثلاً پیش از آنكه دو سجده كند تشهّد بخواند باید ركن را بجا آورد و آنچه را اشتباهاً پیش از آن خوانده دوباره بخواند، و بنابر احتیاط واجب برای هر زیاده دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1138 ـ اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و ركن بعد از آن را بجا آورد مثلاً حمد را فراموش كند و مشغول ركوع شود نمازش صحیح است و برای حمد فراموش شده بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1139 ـ اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و آن هم ركن نیست بجا آورد مثلاً حمد را فراموش كند و سوره را بخواند چنانچه مشغول ركن بعد شده باشد مثلاً در ركوع یادش بیاید كه حمد را نخوانده باید بگذرد و نماز او صحیح است و برای هر واجب فراموش شده بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد نشده باشد باید آنچه را فراموش كرده بجا آورده و بعد از آن چیزی را كه اشتباهاً جلوتر خوانده دوباره بخواند و برای زیاده بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو انجام دهد.
مسأله 1140 ـ اگر سجده اوّل را به خیال اینكه سجده دوّم است یا سجده دوّم را به خیال اینكه سجده اوّل است بجا آورد نماز صحیح است و سجده اوّل او سجده اوّل و سجده دوّم او سجده دوّم حساب می شود.
مُـوالات
مسأله 1141 ـ انسان باید نماز را با موالات بخواند یعنی كارهای نماز مانند ركوع و سجود و تشهّد را پشت سرهم بجا آورد و چیزهائی را كه در نماز می خواند به طوری
[189]
كه معمول است پشت سر هم بخواند و اگر به قدری بین آنها فاصله بیاندازد كه نگویند نماز می خواند نمازش باطل است گرچه به طور سهوی باشد.
مسأله 1142 ـ اگر در نماز عمداً بین حرفها یا كلمات فاصله بیاندازد و فاصله به قدری نباشد كه صورت نماز از بین برود نمازش باطل نمی شود، و اگر سهواً باشد چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد باید آن حرفها یا كلمات را به طور معمول بخواند و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نمازش صحیح است مگر در تكبیرة الاحرام كه اگر فاصله بین كلمات آن به قدری باشد كه از صورت تكبیرة الاحرام خارج شود نماز باطل است.
مسأله 1143 ـ طول دادن ركوع و سجود و قنوت و خواندن سوره های بزرگ، موالات را بهم نمی زند.
قنــوت
مسأله 1144 ـ در تمام نمازهای واجب و مستحب پیش از ركوع ركعت دوّم مستحب است قنوت بخواند، و در نماز وتر با آنكه یك ركعت می باشد، خواندن قنوت پیش از ركوع مستحبّ است. و نماز جمعه در هر ركعت یك قنوت دارد; در ركعت اوّل پیش از ركوع و در ركعت دوّم بعد از ركوع. و نماز آیات پنج قنوت و نماز عید فطر و قربان در ركعت اوّل پنج قنوت و در ركعت دوّم چهار قنوت دارد.
مسأله 1145 ـ اگر بخواهد قنوت بخواند بنابر احتیاط واجب باید دستها را مقابل صورت بلند كند و مستحب است كف آنها را رو به آسمان و پهلوی هم نگهدارد و غیر از شست، انگشتهای دیگر را به هم بچسباند و به كف دستها نگاه كند.
مسأله 1146 ـ در قنوت هر ذكری بگوید، اگرچه یك «سُبْحانَ اللهِ» باشد كافی است و بهتر است بگوید: لااِلهَ الاّاللهُ الْحَلیمُ الْكَریمُ لااِلهَ الاَّ اللهُ العَلِیُّ العَظیمُ سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ اَلاَْرْضینَ السَّبْعِ وَما فیهنَّ وَما بَیْنَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ العَظیمِ وَالْحَمْدُللهِ رَبِّ العالَمینَ.
مسأله 1147 ـ مستحب است انسان قنوت را بلند بخواند، ولی برای كسی كه نماز را به جماعت می خواند اگر امام جماعت صدای او را بشنود، بلند خواندن قنوت مستحب نیست.
مسأله 1148 ـ اگر عمداً قنوت نخواند قضا ندارد و اگر فراموش كند و پیش از
[190]
آنكه به اندازه ركوع خم شود یادش بیاید، مستحب است بایستد و بخواند، و اگر در ركوع یادش بیاید، مستحب است بعد از ركوع قضا كند و اگر در سجده یادش بیاید، مستحب است بعد از سلام نماز قضا نماید.
ترجمه نماز
1 ـ ترجمه سوره حمد
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم یعنی ابتدا می كنم بنام خداوندی كه در دنیا بر مؤمن و كافر رحم می كند و در آخرت بر مؤمن رحم می نماید.
اَلْحَمْدُللهِ رَبِّ العالَمین یعنی ثنا مخصوص خداوندی است كه پرورش دهنده همه موجودات است.
الرَّحمن الرَّحیم یعنی در دنیا بر مؤمن و كافر و در آخرت بر مؤمن رحم می كند.
مالِكَ یَومِ الدّین یعنی پادشاه و صاحب اختیار روز قیامت است.
ایّاكَ نَعْبُدُ وَایّاكَ نَسْتَعینْ یعنی فقط تو را عبادت می كنیم و فقط از تو كمك می خواهیم.
اِهْدِنا الصِّراطَ المُسْتَقیم یعنی هدایت كن ما را به راه راست كه آن دین اسلام است.
صِراطَ الَّذینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ یعنی به راه كسانی كه به آنان نعمت دادی كه آنان پیغمبران و جانشینان پیغمبران هستند.
غَیْرِ الْمَغْضوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَالضّالّین یعنی نه به راه كسانی كه غضب كرده ای بر ایشان و نه آن كسانی كه گمراهند.
2 ـ ترجمه سوره قل هوالله احد
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم قُلْ هُوَاللهُ اَحَد یعنی بگو ای محمّد(صلی الله علیه وآله) كه خداوند، خدائی است یگانه.
اَللهُ الصَّمَد یعنی خدائی كه از تمام موجودات بی نیاز است.
[191]
لَمْ یَلِدْوَلَمْ یوُلَدْ فرزند ندارد و فرزند كسی نیست.
وَلَمْ یَكُنْ لَهُ كُفوُاً اَحَد یعنی هیچ كس از مخلوقات، مثل او نیست.
3 ـ ترجمه ذكر ركوع و سجود و ذكرهائی كه بعد از آنها مستحب است
سُبْحانَ رَبّی الْعَظیمِ وَبِحَمْدِه یعنی پروردگار بزرگ من از هر عیب و نقصی پاك و منزّه است و من مشغول ستایش او هستم.
سُبْحانَ رَبّی الاعَلی وَبِحَمْدِه یعنی پروردگار من كه از همه كس بالاتر می باشد از هر عیب و نقصی پاك و منزّه است و من مشغول ستایش او هستم.
سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَه یعنی خدا بشنود و بپذیرد ثنای كسی كه او را ستایش می كند.
اَسْتَغْفِراللهِ رَبّی وَاَتُوبُ اِلَیْه یعنی طلب آمرزش و مغفرت می كنم از خداوندی كه پرورش دهنده من است و من به طرف او بازگشت می نمایم.
بِحَولِ الله وَقُوّتِه اَقوُمُ وَاَقْعُد یعنی به یاری خداوند متعال و قوه او برمی خیزم و می نشینم.
4 ـ ترجمه قنوت
لااِلهَ الاّاللهُ الْحَلیمُ الْكَریمْ یعنی نیست خدائی سزاوار پرستش مگر خدای یكتای بی همتائی كه صاحب حلم و كرم است.
لااِلهَ الاَّ اللهُ العَلِیُّ العَظیمْ یعنی نیست خدائی سزاوار پرستش مگر خدای یكتای بی همتائی كه بلند مرتبه و بزرگ است.
سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ اَلاَْرْضینَ السَّبْع یعنی پاك و منزّه است خداوندی كه پروردگار هفت آسمان و پروردگار هفت زمین است.
وَما بَیْنَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ العَظیم یعنی پروردگار هر چیزی است كه در آسمانها و زمینها و مابین آنهاست و پروردگار عرش بزرگ است.
وَالْحَمْدُللهِ رَبِّ العالَمینَ یعنی حمد و ثنا مخصوص خداوندی است كه پرورش دهنده تمام موجودات است.
[192]
5 ـ ترجمه تسبیحات اربعة
سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُللهِ وَلااِلهَ اِلاّ اللهُ وَاللهُ اَكْبَر یعنی پاك و منزّه است خداوند تعالی و ثنا مخصوص اوست و نیست خدائی سزاوار پرستش مگر خدای بی همتا و بزرگتر است از اینكه او را وصف كنند.
6 ـ ترجمه تشهد و سلام
اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاّاللهُ وَحْدَهُ لاشَریكَ لَهُ یعنی ستایش مخصوص پروردگار است و شهادت می دهم كه خدائی سزاوار پرستش نیست مگر خدائی كه یگانه است و شریك ندارد.
وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ یعنی شهادت می دهم كه محمّد(صلی الله علیه وآله) بنده خدا و فرستاده اوست.
اَللّهُمَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد یعنی خدایا رحمت بفرست بر محمّد و آل محمّد.
وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَه یعنی قبول كن شفاعت پیغمبر را و درجه آن حضرت را نزد خود بلند كن.
اَلسَّلامُ عَلَیكَ اَیُّها النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهْ یعنی سلام بر تو ای پیغمبر و رحمت و بركات خدا بر تو باد.
اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلَی عِبادِالله الصَّالِحین یعنی سلام از خداوند عالم بر ما نمازگزاران و تمام بندگان خوب او.
اَلسَّلامُ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَة اللهِ وَبَرَكاتُه یعنی سلام و رحمت و بركات خداوند بر شما مؤمنین باد.
تعقیب نماز
مسأله 1149 ـ مستحب است انسان بعد از نماز مقداری مشغول تعقیب یعنی خواندن ذكر و دعا و قرآن شود. و بهتر است پیش از آنكه از جای خود حركت كند و وضو و غسل و تیمّم او باطل شود، رو به قبله تعقیب را بخواند و لازم نیست تعقیب به عربی باشد ولی بهتر است چیزهایی را كه در كتابهای دعا دستور داده اند بخواند و از
[193]
تعقیب هائی كه خیلی سفارش شده است، تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها است كه باید به این ترتیب گفته شود: 34 مرتبه الله اكبر، 33 مرتبه الحمدالله 33 مرتبه سبحان الله. و می شود سبحان الله را پیش از الحمدالله گفت ولی بهتر است بعد از الحمدالله گفته شود.
مسأله 1150 ـ مستحب است بعد از نماز، سجده شكر نماید و همین قدر كه پیشانی را به قصد شكر بر زمین بگذارد كافی است، ولی بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یك مرتبه شُكْراًاللهِ یا شُكْراً یا عَفواً بگوید و نیز مستحب است، هر وقت نعمتی به انسان می رسد یا بلائی از او دور می شود سجده شكر بجا آورد.
صلوات بر پیغمبر
مسأله 1151 ـ هروقت انسان اسم مبارك حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) مانند محمّد و احمد یا لقب و كنیه آن جناب مثل مصطفی و ابوالقاسم را بگوید یا بشنود، اگرچه در نماز باشد، مستحب است صلوات بفرستد.
مسأله 1152 ـ موقع نوشتن اسم مبارك حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) مستحب است صلوات را هم بنویسد و نیز بهتر است هر وقت آن حضرت را یاد می كند صلوات بفرستد.